గోదావరి అంతర్జాల సాహిత్య మాస పత్రికకు భూమన్  ఇచ్చిన ఇంటర్వ్యూ

1. మీ వ్యక్తిగత జీవితం గురించి చెప్పండి.

చాలామంది బాల్యం గురించి చాలా మురిపెంగా చెప్పుకోవడం విన్నప్పుడు, చదివినప్పుడు నాకు అలాంటి బాల్యం లేనట్టు గట్టిగా అనిపించింది.  మా నాన్న రైల్వేలో టికెట్‍ కలెక్టర్‍గా పనిచేసేవాడు.  అతని క్లాస్‍మేట్లు కొందరు ఆల్‍ ఇండియా సర్వీసెస్‍లో పనిచేయటం గమనించినాయన తన పిల్లలు తప్పకుండా సివిల్‍ సర్వీసెస్‍ బండి ఎక్కాల్సిందేనని గట్టి పట్టుదలతో ఉండేవారు.  చాలా స్ట్రిక్ట్.  మేం ఐదుగురం అన్నదమ్ములం.  ఒక చెల్లెలు,  అతని డిసిప్లెన్‍ వల్ల బడి, చదువు, మార్కులు తప్పిస్తే మరొక్కటి ఉండేది కాదు.

నా సెవెన్త్ ఫారమ్‍ లో మంచి మార్కులతో పాసవుతానని గట్టి నమ్మకంతో ఉండేవాడు.  సరిగ్గా పరీక్షల సమయానికి ఒక విపత్కర పరిస్థితిలో ఇంటినుండి పారిపోయి (ఆ నేసథ్యమంతా ఆసక్తి కలదే.  ముందెప్పుడైనా చెబుతా) మద్రాస్‍లో ఒక పది రోజులు టీ, మిల్క్ దుకాణంలో పనిచేసినాను.  వెదికి వెదికి మా నాన్న పట్టుకొచ్చినాడు.  సెవెన్త్ ఫారమ్‍ అంతా ఇదీ తనూ పానయినాను.  దాంతో మా ఊరు నందలూరు నుండి ఫ్యామిలీ తిరుపతికి షిఫ్ట్ చేసి ఇక్కడే సెటిల్‍ అయ్యేట్టు నిర్ణయించుకున్నాడు.

తిరుపతి యస్‍ వి యులో డిగ్రీ పి.జి చేసినపుడే నాలో పెనుమార్పులు.  సాహిత్యం, చలం ప్రభావం, ఉద్యమాలు, విరసం అన్నీనూ.   విద్యార్థిగా ఉన్నపుడే రివల్యూషనరీ స్టూడెంట్స యూనియన్  ఏర్పాటు చేస్తే - ఆ పేరుతో విద్యార్థులు  అట్రాక్ట కారని కె యస్  అంటే  రాడికల్స స్టూడెంట్  యూనియన్  గా పేరు మార్చినాను.  ఆ తర్వాత రాడికల్  ఎంత   సంచలనమో - అనుకుంటే  ఆశ్యర్యం.  నిజానికి విప్లవ విద్యార్థి ఉద్యమానికి రాడికల్‍ ఏ కోశానా పొసగదు.  అలా జరిగిపోయింది. 

1972లో యం.ఏ. పొలిటికల్ సైన్స్  పూర్తయింది.  అప్పటికీ చాలా యాక్టివ్.  విప్లవ రాజకీయాల్లో,  టి టి డిలో లెక్చరర్  పోస్టు పడితే ఎలాగూ రాదులే అటెండ్  అవ్వు చూద్దాం అని అంటే అప్లయి చేసినాను.  ఇంటర్వ్యూలో ఎలాటూ వచ్చేది కాదని ఫ్రీ అండ్  ఫ్రాంక్  గా చేసినాను.  అపుడు రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలన.  టి టి డి ఇ ఓ గా సుబ్రమణ్యం గారు ఉండేవారు.  సిఫారసులకు లొంగేవాడు కాదు.  ఈయన ప్రస్తావన ఆర్  బి ఐ రిటైర్డ గవర్నరు    వై వి  రెడ్డి గారి ఆత్మకథలో ఉంది.  ఇంటర్వ్యూలో భూమన్  అనే ఇతడు రాడికల్, ఉద్యోగం యిస్తే విద్యార్థులను చెడగొడుతాడని బోర్డులోని సభ్యులందరూ ఇవ్వరాదని గట్టిగా  పట్టుబడితే అట్లా జరిగినపుడు చూసుకోవచ్చులే అని గట్టి నిర్ణయంతో ఉద్యోగంలో సెలెక్ట చేసినాడు.  పూర్తిగా ఆయన గట్టి వైఖరి వల్లే సాధ్మమైంది.  సెలెక్టు అయినా వివిధ రాకాల ఒత్తిల్ల కారణంగా ఆరు నెలల తర్వాత అపాయింట్మెంటు ఆర్డర్  ఇచ్చినారు.

ఉద్యోగం ముందు ఎట్లున్నానో అట్లాగే ఉద్యోగంలోనూ ఉన్నాను.  ఉద్యోగంలో చేరిన సంవత్సరానికి విరసం సభలు, సమావేశాలకి తిరుగుతున్న రోజుల్లో మదనపల్లిలో పలవలి రామకృష్ణా రెడ్డి గారితో పరిచయం కావడం, వారి పెద్ద కూతురు పలవలి కుసుమకుమారి అనంతపురం సత్యసాయి ఇనిస్టిట్యూట్ లో పనిచేయటం తెలిసింది.  వారి ఇంటికి శ్రీశ్రీ, కెవిఆర్, త్రిపురనేని, ఐ వి సాంబశివరావు, నేను పోయినప్పుడు ‘పెళ్లి’ ప్రస్తావన రావడం, ఆమె యూనివర్సిటీలో నా బ్యాచ్ మేటు.  ఆమె తెలుగు, నేను పొలిటికల్  సైన్స్.  ఐ వి  పెళ్లి ‘ఝంఝాటం ’ వద్దని గట్టిగా వారించడం ఒక జ్ఞాపకం.  1974 లో శ్రీశ్రీ, కెవిఆర్, త్రిపురనేని, కాశీపతి,  డా. యం వి ఆర్  ల సమక్షంలో మీటింగు పెళ్లి.   ఆ రోజుల్లో అదొక సంచలనం.  కుసుమకుమారిగారికి తండ్రి వల్ల కమ్యూనిస్టు భావాలు ఉన్నాయి.   బాగా చదువుకున్న వ్యక్తి.  ధైర్యస్తురాలు.  అన్నీ తెలిసి అంగీకరించింది.

పెళ్లయిన సంవత్సరానికే చిత్తూరు కుట్రకేసులో అరెస్టు చేసినారు.  ఉద్యోగం నుండి సస్పెండు చేసినారు.  బెయిల్  మీద వచ్చి అనంతపురంలో ఉండేవాణ్ణి.  అప్పుడు మంచి మిత్రుడు ఇమాం పరిచయం.  ఇతని మూలాన అనంతపురం జిల్లా అంతటా తిరిగినాను.  ఎన్నో సభల్లో ఉపన్యసించినాను.  ఇతని వల్లనే రాయలసీమ సమస్యల గురించి లోతుగా తెలుసుకున్నాను.  ఇమామే తరిమెల నాగిరెడ్డి గారిని పరిచయం చేసారు.  తరచూ ఆరాం హాస్టల్లో కలుసుకునేవాళ్ళం.  టి యన్  మంచి  చదువరి.  శివసాగరర్, చెరబండరాజుల రచనల గురించి మెచ్చుకునేవారు.  ఒకమారు పాతూరులో ఆయన బహిరంగ సభకు పోతే స్వయంగా ఆయనే చెయిర్  తీసుకొచ్చి నా భార్యకు అందించటం - అనుకుంటే ఆశ్యర్యంగా ఉంటుంది.  ఇట్లా మేం తిరుపతి, అనంతపురంలో ఉండటం గమనించి భూమన్  అనంతపురంలోనే ఉద్యోగం చూస్తాం - ఆగు అని అనటం గుర్తుంది.  ఈ లోగా ఎమర్జెన్సీలో అరెస్టు.  ఈ అరెస్టుతో ఉద్యోగం నుండి డిస్మిస్  చేసినారు.  ఎమర్జెన్సీలో నాతో పాటు నా విద్యార్థులు  ఇద్దరు అరెస్టయినారు.  ఒకరు నా తమ్ముడు భూమన కరుణాకర రెడ్డి.  మరొకరు శైలకుమార్.  మా మామ పలవలి రామకృష్ణా రెడ్డి గారిని కూడా అరెస్టు చేసి ముషీరాబాదు జైటుకు తీసుకొచ్చినారు.  (జైలు అనుభవాల గురించి మళ్ళీ  ఎప్పుడయినా  రాస్తాను).

జైలు నుంచి విడుదలయిన తర్వాత మద్రాసులో లా లో చేరదామని అప్లై చేసుకున్న.  ఉద్యోగం పోయినందున నా భార్య మాత్రం అధైర్యపడలేదు.  ఆమె ఉద్యోగం ఉంది కదాని అభయమిచ్చింది.  ఈ లోగా విషయం తెలుసుకున్న సత్యసాయిబాబా  ( వీరి కళాశాలలోనే నా భార్య పి జి లెక్చరర్ గా పనిచేస్తున్నది) అభ్యంతరం లేకపోతే వైట్  ఫీల్సలో  ఉద్యోగం ఇప్పిస్తానని చేరతాడేమోన కనుక్కోమని ఆమెతో చెప్పినాడు,  ఆ రోజుల్లో సత్యసాయిబాబా తరచూ అనంతపురం కాలేజీకి వచ్చి కొంత సమయం గడిపేవాడు.  నేను చేరేదిలేదు పొమ్మన్నాను. 

ఈ లోగా జైల్లో మాతో పాటు ఉన్న సి కె నారాయణరెడ్డి గారు, యస్  ఆర్  శంకరన్  గారితో కలిసి గట్టి ప్రయత్నంతో నన్ను రీఇనిస్టీట్యూట్  చేసినట్టుగా ఆర్డర్  తెప్పించినారు.  దాంతో మళ్లీ లెక్చరర్ గా కొనసాగవల్సి వచ్చింది.  లేకుంటే నా జీవితం మరొకలా ఉండేది.

1977 అక్టోబరులో తిరిగి ఉద్యోగంలో చేరినప్పటి నుండి ఏ పి టి యఫ్‍ సభలు, సమావేశాలకు తిరుగని వారం లేదు.  కాలేజీలో మంచి పేరే ఉండటం వల్ల లీవులకు పెద్ద ఇబ్బందులు రాలేదు.  1980లో జన సాహితీతో రాష్ట్రమంతా పర్యటన. 1983 నుండి రాయలసీమ ఉద్యమంలో కీలకమయిన పాత్ర.  ఉద్యోగం చేస్తూనే సభలు, సమావేశాలు, పాదయాత్రలు విస్తృతంగా చేసే వాణ్ణి.  1983లో వరంగల్ లో డి యస్  ఓ రాష్ట్ర మహాసభల్లో చేసిన ప్రసంగం గురించి ఇప్పటికీ చాలా మంది ప్రస్తావిస్తుంటారు.  వరవరరావు చాలా మెచ్చుకొనేవాడు.  అదే సంవత్సరం తెనాలిలో జరిగిన హేతువాద మహాసభల్లో గద్దర్, కత్తి పద్మారావులతో పాటు చేసిన ప్రసంగం కూడా చాలా మంది మెచ్చుకునేవారు. దాన్న సి డి చేసి పద్మారావు చాలామందికి పంచేవాడు.  ఆ ఉపన్యాసాన్ని ఇప్పటికీ ప్రతిసభలో ప్రముఖ  విమర్శకుడు  తిరుపతిరావు గుర్తు చేస్తుండటం గొప్ప సంతోషాన్నిస్తున్నది.

1980 - 83లలో నా భార్య పి హెచ్  డి కోసం తిరుపతి రావటం వల్ల ఫ్యామిలీ కుదుట పడింది.  1984లో శ్రీ పద్మావతీ మహిళా విశ్వవిద్యాలయం ఏర్పడిన తర్వాత ఆమె అతికష్టం మీద లెక్చరర్ గా సెలెక్టు అయ్యింది.  నక్జలైట్  భార్య అని సెలెక్టు చేయొద్దని చాలా ఒత్తిడి.  ఆ ఇంటర్వ్యూ బోర్డులో విద్వాన్  విశ్వంగారు ఉండటం, అప్పటి వి సి వనజా అయ్యంగార్  అభ్యుదయవాద భావాలు కలిగి ఉండటం ( ఆమె మోహిత్  సేన్  భార్య) వల్ల సాధ్యమైంది.

ఆమె అనంతపురంలోనే పి జి లెక్చరర్.  తెలుగు తెలుగు అని అరిచే ప్రభుత్వం విశ్వవిద్యాలయంలో యం.ఏ. తెలుగు కోర్సును అడ్డుకుంది.  ఐదేళ్ల పాటు ఏ బోధనా లేకుండా ఉండి 1989 నుంచి యం.ఏ. తెలుగు ఇంట్రడ్యూస్  చేయడంతో రీడర్ గా ప్రొఫెసర్ గా స్థిరపడింది.  ఆ తెలుగు పెట్టించటం కోసం అదోక పోరాటం.  ఎంతో మందిని కలిసి సాధించినట్టే లెక్క,  ఆమె డిపార్టుమెంటు ఫౌండర్  హెడ్డుగా విశ్వవిద్యాలయానికి పిలవని సాహితీ ప్రముఖులు లేరు.   కారా, ఓల్గా, జ్వాలా దగ్గరనుండి దాదాపు అందరూ స్త్రీ వాద, మైనారిటీ కవులందరూ వచ్చినారు.  ఆమె విశ్వవిద్యాలయంలో దాదాపు అన్ని విభాగాల్లో పని చేసినారు.  ఇంగ్లీష్‍లో మంచిపట్టు ఉండటం వల్ల దేశమంతా తిరగ్గలిగినారు.

అల్టిమేట్ గా 2008లో అనంతపురం ఎస్  కె యు వైస్  చాన్సలర్  అయినారు.  ఇక్కడా పోరాటమే.  చాలా కాంప్లికేటేడ్  యూనివర్సిటీ.  ఈమె భయపడే వ్యక్తి కాదు.  ఈమెకు ముందు ఉన్న వి సి కొన్ని పోస్ట్సు భర్తీ చేయబోతే అక్కడి దుష్టశక్తులు అడ్డుకున్నాయి. అవి దళిత, మైనారిటీలకు చెందిన పోస్ట్సు.  ఈమె అన్ని అనుమతులు పొంది పోస్ట్సు ఫిలప్  చేస్తే, తట్టుకోలేని దుష్టశక్తులు వాటిని అడ్డుకోవాలని నానావిధాల ప్రయత్నం చేసినారు.  అవి 21 పోస్ట్సు మాత్రమే.  వారు అందరూ దళితులు, మహిళలు.  ఈమె ఉద్యోగం పోయినా ఫర్వాలేదు, ఆ పోస్ట్సు ఇచ్చి తీరటమే లక్ష్యం అని గట్టిగా నిలబడింది.

అప్పటికీ నిజం చెప్పొద్దూ, నాలోనూ మార్పులు.  పోతే పోతాయి వదిలెయ్యమని నా అభిప్రాయం.  ప్రభుత్వం రీకాల్  చేసేంతా ఒత్తిడి తెస్తున్నాయి ఈ దుష్టశక్తులు.  వద్దని నా విన్నపం.

ఆమె ఒకే మాట అన్నది అభ్యుదయం, విప్లవం అని చెప్పిన మీరే తీరా ‘నిర్ణయం’ తీసుకోవాల్సిన సమయంలో ఇట్లా అయితే ఎట్లా - ఒకవేళ మీ ప్రతిష్టకు ఇబ్బందిగా మీరు ఫీల్  అయితే ‘విడాకులు’ ఇస్తాను గాని రీకాల్ కు జంకేది లేదని తెగేసి చెప్పి పోస్ట్సు ఇచ్చేసింది.

నేనే ఆత్మవిమర్శ  చేసుకుని నా ఆలోచనను తప్పుగా గ్రహించి అండగా నిలబడ్డాను.  హైకోర్టు లో న్యాయం జరుగుతుందని గట్టిగా నమ్మింది. దురదఋష్టవశాత్తు మేం నమ్మి కేసు ఇచ్చిన లాయర్  చేసిన మోసం, ద్రోహం వల్ల కేసు వీగిపోయింది.  ఎస్‍ కె యు విషయం బాగా తెలిసిన జస్టీస్  రాములు బెంచ్ లో ఉండే అతనిముందు కేసు వేయకుండా జాప్యం చేసి కేసును తప్పుదోవపట్టించి ప్రభుత్వానికి లాలూచీ అయినాడు.  వాని పేరు ప్రస్తావించటానికి కూడా ఇవ్వాళ మనస్కరించదు.

ఏమయితేనేం ఆమె ఇచ్చిన పోస్ట్సు, మిగిలిన అన్నీ కొనసాగుతున్నాయి.  అదే గొప్ప తఋప్తి.  ఆమెతో పాటు ఒక మారు ఎస్  కె యుకి వెళితే అప్పటి వి సి ఒక్కమాట అన్నాడు.  ఎవరైన పదవి తర్వాత తిరిగి వస్తే వాళ్లకాడికి ఒక్కరూ రారు.  ఏంది మేడం మీరు వస్తే వందల మంది ఇట్లా మీ వెంట వస్తున్నారని.  ఇంతకంటే మించింది ఏముంటుంది.

మా అబ్బాయి యు ఎస్‍ ఎలో యం.యస్‍ చేసిన తర్వాత హైదరాబాదులో మేనేజ్‍మెంటు చేసి టెక్‍ మహేంద్రలో వైస్‍ ప్రెసిడెంట్‍ స్థాయిలో ఉన్నాడు.  ఇతనే హైదరాబాదులో టెక్  మహేంద్ర వారి ఎకోలా ఏర్పాటు చేయటంలో కీలక నాత్ర నిర్వహించినాడు.  ప్రస్తుతం కాలీఫోర్నియాలో ఉంటున్నాడు.  ఇతని భార్య కూడా యు ఎస్ లో యం యస్  చేసి హైదరాబాదు ఐ యస్  బిలో మేనేజ్ మెంటు కోర్సు చేసింది.  షి ఈజ్  ఏ నోటేడ్  ఆర్టిస్ట్ .  రాహూల్  భూమన్ శ్వేత.

మా అమ్యాయీ నీలూభూమన్. యాక్టివిస్ట్.  ఫిల్మ్స తీస్తుంది.  కొన్న సినిమాలు ఇంటర్నేషనల్ గా చాలా నగరాల్లో ప్రదర్శింపబడ్డాయి.  యల్ జి బి టి క్యూ, బ్లాక్స్, మైనారిటీ రైట్స్  కొసం కొట్లాడతా ఉంటుంది.  ఇద్దరూ అమెరికా మరియు యు కె సిటిజన్  షిప్.  అమెరికాన్ ను పెళ్లాడి ప్రస్తుతం లండన్ లో ఉంటున్నారు.  ఆమె భర్త అండ్రూ నికోల్సన్  గూగుల్ లో పనిచేస్తున్నారు.  ప్రపంచ దేశాలు తిరగటం, పుస్తకాలు విరివిగా చదవటం, మార్జినలైజ్డ ప్రజల పక్షాన నిలబడి కొట్లాడటం ఈమె చేస్తున్న పని.  ‘విపశ్యన’ కోర్సులు తరుచూ చేస్తుంటారు.

బిట్వీన్  ద లైన్స చాలా గ్యాప్స ఉన్నాయి. తీరిగ్గా వీలుచూసుకొని చెబుతా.

కొన్నయినా చెప్పే అవకాశం కల్పించినందుకు గోదావరి అంతర్జాల పత్రికకు, సంపత్  గారికి ధన్యవాదాలు.

2.         మిమల్ని ప్రభావితం చేసిన సాహిత్య సంస్థలు, రచయితలు, పత్రికలు, పుస్తకాల గురించి తెలపండి?

            నా డిగ్రీ రెండవ సంవత్సరంలో చలం, ఆనందం, విఫాదం పుస్తకాలు చదివి అత్యంత తీవ్రమైన ప్రభావానికి గురై ఇంట్లో చెప్పా పెట్టకుండా తిరుపతి నుండి  విల్లుపురం పాసింజర్‍ రైల్లో టిక్కెట్టు లేకుండా ప్రయాణించి నేరుగా తిరువణ్ణామలై స్టేషన్‍లో దిగి నడుచుకుంటూ పోయి చలం గారి ఇంటికి చేరుకున్నాను. చలంగారు సాదరంగా చేరదీసినారు. ఏమీ ప్రశ్నంచలేదు. వారి మనిషిగా చూస్తున్నారు. సౌరీస్‍, కృష్ణారావు గార్లతో సాన్నిహిత్యం అక్కడనే. రోజూ సాయంకాలం చలంగారు వాకింగ్‍కు పిల్చుకుపోయి దగ్గర్లోవున్న ఒక పాడు బడ్డ మండపం వద్ద కూర్చోపెట్టుకుని వారికి వచ్చిన  ఉత్తరాలు చదివించుకునేవారు. అక్కడే శీశ్రీ, జల సూత్రం రుక్మిణీశాస్త్రి, చింతా దీక్షితులు పేర్లు విన్నాను. నెల రోజులుండి తిరుపతి వచ్చేసాను. చలంగారితో ఉత్తర ప్రత్యుతరాలు ఉండేవి. వారు, వారి రచనలే నన్ను అత్యంత తీవ్రంగా ప్రభావితం చేసినాయి. మల్లొక్క మారే చలం దగ్గరికి వెళ్లింది.

            అది 1968వ సంవత్సరం. నగ్జల్బరీ వసంత మేఘగర్జన రోజులు. శ్రీకాకుశ పోరాటం ఉవ్వెత్తున లెగుస్తున్న సందర్భం. నాకు 18సంవత్సరాలు. బి.ఏ. రెండవ సంవత్సరం. నా క్లాసుమేటు జి.సుబ్రమణ్యం రెడ్డి నగ్జల్బరీ దారి చూపించినవారు. ఇక వెన్వెంటనే చలంను వదిలేసి ఇక మీ దగ్గరకు రానని ఉత్తరం రాస్తే కమ్యూనిస్టులు నా దగ్గరకు వస్తుంటారు. నీకు బుద్ధి పుట్టినప్పుడు రావచ్చునన్నారు. నగ్జల్బరీ ప్రభావంతో చలం పూర్తిగా మరుగున పడిపోయినారు. ఈ క్రమంలోనే త్రిపురనేని మధుసూదనరావుతో పరిచయం, గాఢమైన స్నేహం కుదిరింది. త్రిపురనేని పరిచయంతో సాహిత్యం, తత్త్వం, రాజకీయం ఇష్టం కలిగిన అంశాలైనాయి. త్రిపురనేని ఆధ్వర్యంలో యువకులం కొందరం కలిసి ‘లే’, ‘విప్లవం వర్ధిల్లాలి’ కవితా సంకలనాలు తీసుకొచ్చినాము. ‘లే’ ముందు మాటకోసం మద్రాసుకు పోయి మహాకవి శీశ్రీని కలిసి రావటం ఒక గొప్ప అనుభవం. ఆ తర్వాత శీశ్రీ మాకు అత్యంత ఇష్టుడు. మా కోసమే తిరుపతి వచ్చిన సందర్భాలు అనేకం. 1970లో విరసం ఏర్పిడినప్పుడు మేమీద్దరమూ చేరలేదు. ఆ తర్వాతనే చేరింది. విరసం చాలా ఇన్‍ప్లూయన్స్ చేసింది. శీశ్రీ  ‘మహాప్రస్థానం’,  ‘కమ్యూనిస్టు మేనిఫెస్టో’ ఇష్టమైన పుస్తకాలు. అప్పట్లో ఫ్రాంటియర్‍, ఎకనమిక్‍ మరియు పొలిటికల్‍విక్లీ బాగా ప్రభావితం చేసిన పత్రికలు.

3.         మీ రచనల గురించి చెప్పండి?

            నగ్జల్బరీ ప్రభావమే నన్ను రచనలవైపు పురిగొల్పింది. 1970లలో తిరుపతి నుండి ‘రాయలసీమ’ అనే పత్రిక వచ్చేది. అందులో విపరీతంగా రాసేవాణ్ణి. కవితలు, వ్యాసాలు విరివిగా వచ్చేవి. ‘లే’, ‘విప్లవం వర్ధిల్లాలి’, ‘రక్త గానం’లో నా కవితలు ఉన్నాయి. తర్వాత తర్వాత ఇది కవిత్వంగా లేదేమోననే బెంగతో ఆవైపే పోలేదు. కవిత్వం అంటే చాలా ఇష్టమున్న రాయబుద్దేయలేదు. మంచి కవిత్వం రాసే శివారెడ్డి, మహెజబీన్‍ లాంటి వాళ్ల కవిత్వం మహా ఇష్టం.

            విరసం, జనసాహితి నుండి బయటకి వచ్చిన తర్వాత రాయలసీమ కరువు, కాటకాల గురించి నా మిత్రుడు ఇమాం ద్వారా తెలుసుకున్నాను. 1983లో ఇమాం సారధ్యంలో ‘కదలిక’ అనే పత్రిక వచ్చేది. వివిధ రకాల పేర్లతో విరివిగా వ్యాసాలు రాసేవాణ్ణి. ‘కదలిక’కు మంచి పేరు ఉండేది. రాయలసీమ సమస్యలు తెలుసుకోడానికి ‘కదిలిక’ బాగా ఉపకరించింది. తర్వాత రాయలసీమ మీద వ్యాసాలతో ‘చరిత్రలో రాయలసీమ’, ‘రాయలసీమ ముఖచిత్రం’ పుస్తకాలు తీసుకొచ్చినాను.

4          మీ ఆలోచనల్లో సాహిత్య అధ్యయనం ఎలాంటి మార్పుతెచ్చింది?

            సాహిత్య అధ్యయనమే నాకు ఆలోచించటం, అర్థం చేసుకోవటం, విశ్లేషించుకోవటం నేర్పింది. సాహిత్య అధ్యయనానికీ నేను రుణపడి ఉంటాను. కందుకూరి, గురజాడ, శీశ్రీ, చలం, కొడవటిగంటి, రావిశాస్త్రీ, బీనాదేవి, రంగనాయకమ్మ,,  దాశరథి రంగాచార్య, ఆరుద్ర, సోమసుందర్‍, సుంకరలాంటి వారు నాకు దారిదీపాలు.

5          మీ చుట్టు ఉన్న ఏ సామాజిక, ఆర్థిక పరిస్థితులు మిమ్ములను సాహిత్యం వైపు నడిపించాయి?

ఫలానా అని చెప్పలేను. వివరంగా చెప్పడానికేమీ లేదు. స్కూలు విద్యార్థిగా శరత్‍ నవలలు, అంతటి నరసింహం రచనలు సమాజం గురించి ఎంతో కొంత నాకు  అర్ధమయినట్టుగా చెప్పినట్టు గుర్తు.  ఆ తర్వాత చలం, శీశ్రీ, కమ్యూనిస్టు ప్రణాళిక సమాజం గురించి చాలా చెప్పినాయి. వాటి ద్వారా సమాజం, రాజకీయం, ఆర్థికం తెలుసుకున్నాననుకుంటున్నాను. నాకు ఉన్న పరిస్థితులు ప్రోద్బలం చేయలేదు.

6          మీ మొదటి రచన ఏది? అది ఏ సందర్భంలో వచ్చింది?

            ‘లే’ కవితా సంకలనంలో వచ్చిన కవితలే నా మొదటి రచనలు. నక్షల్బరీ, శ్రీకాకుళ రైతాంగ పోరాట నేపథ్యమే నా రచనలకు నేపథ్యం.

7          ఇటివలి మీ రచన ఏది? దాని నీపర్యం ఏమిటి?

            పర్‍స్పెక్టివ్స్వారు విరసం ఎలా ఉండాలి అనే అంశం మీద ఒక వ్యాసం రాసివ్వమంటే రాసిచ్చాను. విరసం వారు అడిగితే ఒక వ్యాసం రాసాను. అరుణతారలో వచ్చింది. విరసం 50 వసంతాల సందర్భంగా వచ్చింది. కె.వి.ఆర్‍ మీద ఒక వ్యాసం రాసాను.

8          విరసం ఆవిర్భావం నాటికి రాయలసీమలో ఉన్న సాహిత్య వాతావరణం ఏమిటి?

            కె. సభాగారు రాయలసీమ గురించి రాస్తున్నారు. ముధు రాంతకం రాజారాంగారు మధ్య తరగతి జీవితాలతో పాటు మా ప్రాంతం గురించి రాస్తున్నారు. పుట్టపర్తి నారాయణ చార్యులు గారు నేరుగా రాయలసీమ గురించి రాయకపోయినా ఈ ప్రాంత అభివృద్ధి పట్ల ప్రత్యేక శ్రద్ధతో ఉండేవారు. నా ‘చరిత్రలో రాయలసీమ’ పుస్తకాన్ని పుట్టపర్తి వారే ఆవిష్కరించినారు.

            ఆ రోజుల్లో సంప్రదాయవాదులు అధికంగానే వున్నా, విరసం పట్ల వ్యతిరేకంగా మాత్రంలేరు. సాహిత్య వాతావరణం స్నేహాపూరితంగా ఉండేది. సహన వాతావరణం చూసినాను. మమ్మల్ని ఎందరో సాంప్రదాయవాదులు ఆదరించిన మాట నిజం. మా అభిప్రాయంతో ఏకీభావం లేకపోయినా ఇడారే వీళ్లు చెబుతున్నది సబబుగా ఉన్నట్లున్నదేననే ధోరణి.

9          విరసం ఆవిర్భావం తరువాత రాయలసీమ సాహిత్యంలో వచ్చిన మార్పులు ఏమిటి?

            సరిగ్గా ఆ రోజుల్లోనే రాచమల్లు రామచంద్రారెడ్గి గారి సారధ్యంలో ‘సంవేదన’ వచ్చేది. ఆ పత్రిక ఒక సంచలనం. అభ్యుదయ రచనలు చేసే చాలా మంది విరసం ప్రభావం వల్ల విప్లవ రచనలే చేసినట్టు జ్ఞాపకం.

            విరసంలో లేకపోయినా కేతు విశ్వనాథ రెడ్డి, వల్లంపాటి వెంకట సుబ్బయ్య, కుప్పిరెడ్డి పద్మనాభరెడ్డి, సింగమనేని నారాయణ లాంటి వాళ్లు అద్భుతమయిన సాహిత సృజన చేసినారు. మధురాంతకం రాజారాంలాంటి వారు విరసం నిర్భందానికి గురైనపుడు నిరసించినారు. రాయలసీమ సాంప్రదాయ ధోరణినుండి బయటపడిందని గట్టిగా చెప్పవచ్చు. విరసం ప్రభావం వల్ల ప్రత్యక్ష్యంగా, పరోక్షంగా చాలా మంది రచయితలు సామాజిక స్పృహతోనే రచనలు చేస్తూ వస్తున్నారు.

10        విరసంలో మీరు ఏ సందర్భంలో విభేదించారు?

            నేను విభేదించలేదు. వర్గ శత్రునిర్మూలన సరైంది కాదు అనే ఆలోచనతో ఉన్నందుకు, విరసంతో ఉండనక్కరలేదని జైల్లో ఉండగా విరసం పెద్దలే చెప్పి విరసం నుండి వైదొలిగేట్టుగా చేసినారు. అప్పట్లో అనుమానాలు, అపార్థాలు ఎక్కువ. సరైన అంచనా లేకుండా నిర్ణయాలు జరిగేటివి.

11        విరసం నుండి బయటకు రావడాన్ని ఆలోచిస్తే ఇప్పుడు ఏమనిపిస్తుంది?

            నేను బయటకు వస్తేకదా? బయటకు పంపించినారు. విరసం మంరికొంత ప్రజాస్వామికంగా వ్యవసహరించి వుంటే నేనేకాదు, చాలామంది బయటికి వచ్చినవారు విరసంలోనే ఉండే వారేమో?

12        విరసం 50 సంవత్సరాల సందర్భాన్ని ఎలా చూస్తున్నారు చూడాలంటారు?

            ఈ 50ఏళ్ళల్లో విరసం తెలుగు సమాజాన్నే కాదు, మిగిలిన భారత భూభాగాన్ని అత్యంత తీవ్రంగా ప్రభావితంచేసింది. అరెస్టులతో,  నిర్భంధాలకు, చావులకు భయపడని ధీర సంస్థ విరసం. ఎదిరించటంలో, ప్రజల్ని సమీకరించడంలో ముందు పీఠాన నిలచింది విరసం.

            మతం,కులం, అసహన ధోరణులు పెచ్చరిల్లుతున్న  ఈ తరుణంలో మరింత పటిష్టంగా, మొక్కవోని ధీరత్వంతో పనిచేయాల్సివుంది. ప్రజాస్వామికంగా ఆలోచించే ప్రతి ఒక్కరిని కలుపుకొని ఒక విశాల వేదికను ఏర్పరచేందుకు కృషిచేయలి. ఇవ్వాళ కొనసాగుతున్న ప్రజా వ్యతిరేక ధొరణుల్ని ఎదుర్కోవాలంటే విరసం ఒక్క దాని వల్లే అయ్యే పని కాదని గుర్తించి కలిసివచ్చే వారినందరినీ కలుపుకుని ఒక బ్రాడ్‍ డెమోక్రటిక్‍ ఫ్రంట్‍ ను ఏర్పరచాటానికి కృషిచేయాలి. చొరవ తీసుకోవాల్సింది విరసమే. వర్తమానంలో చాలా మంది మేధావులు, లౌకిక వాదులు, కవులు, రచయితలు, ప్రజాస్వామిక వాదులు సరైన తీరులోనే సృందిస్తున్నారు. అంది పుచ్చుకోవాల్సిన బాధ్యత విరసందే. ఏ అరమరికలూ లేకుండా  మన దేశంలోనే పెచ్చు మీరుతున్న అసహన, మత, మౌఢ్య ధోరణుల్ని ఎదుర్కోన తప్పదు.

13        మీరు మొహమాటం లేకుండా వ్రాస్తారు. మాట్లాడతారు అని అంటారు. దీని వల్ల మీరు ఎదుర్కొన్న ఇబ్బందులు?

            ఏమీలేవు. ఈ ప్రశ్న భళేగా ఉంది.  1970లలో ఇట్లాంటివి   ఎదుర్కొన్నాను. ఇప్పుడనిపిస్తుంది కొంత సర్దుకుపోవడమే  మంచిదని.

14        శీశ్రీ, కె.విఆర్‍, వి.వి. త్రిపురనేని, చెరబండరాజులతో మీకున్న పరిచయాన్ని చెప్పండి? వీరితో మీ మీద తీవ్రంగా ప్రభావితం చేసిందెవరు?

            ‘లే’ కవితా సంకలనానికి పీఠిక రాయించుకోటానికి మద్రాస్‍ పోయి శ్రీశ్రీతో రాయించుకున్నప్పటి నుంచి శ్రీశ్రీతో సన్నిహిత సాంగత్యం ఏర్పడింది. మా పెళ్లి పెద్ద కూడా శ్రీశ్రీ.  ఆ రోజు మీటింగు పెళ్లికి శ్రీశ్రీ, కెవిఆర్‍, యంవిఆర్‍, కాశీపతి, త్రిపురనేని పెద్దలు. ఫోటోలు కూడా తీయించుకోని పెళ్లి.  అన్నింట పట్ల అంత వ్యతిరేకత ఆ రోజుల్లో. నక్సలైట్లు మా పెళ్ళికి సహకరించినారని ఆ తర్వాత మా మీద ప్రభుత్వం పెట్టిన చిత్తూరు కుట్ర కేసులో వొక ఆరోపణ. శీశ్రీని చిత్తూరు జిల్లాలో తిప్పని ప్రదేశం లేదు. విరసం సభలన్నింటికి హాజరయ్యేవారు. పైగా అతనికి మద్యం అలవాటు వుండటం వల్ల మా తిరుపతితో ప్రత్యేక అనుబంధం  ఏర్పరుచుకున్న మాట వాస్తవం. 1983లో మా తమ్ముడు కరుణాకర్‍రెడ్డి మీటింగు పెళ్ళికి ఆహ్వానించటమే చివరి పలకరింపు. పెళ్ళి సమాయనికి శీశ్రీ ఆసుపత్రిలో ఉన్నారు.

            త్రిపురనేని, నేను అత్యంత సన్నిహితంగా మెలగినవాళ్ళం. స్నేహితం కన్నా మించిన అనుబంధం మాది. త్రిపురనేని వల్లనే తత్తత్వం. రాజకీయం, సాహిత్యం, సామాజికం నేర్చుకున్నాను. వారు, నేను కలిసి కొన్ని వందల సభల్లో  పాలుపంచుకున్నాము. మేము కలుసుకోని రోజు ఉండేదికాదు. ఎప్పుడు కలిసిన ఏదో ఒక అంశం గురించి చర్చించుకోవటం, మాట్లాడుకోవటమే గాని, పొద్దు పోని మాట మాట్లాడం ఒక్క క్షణమూ లేదు. ఒక వక్తగా ఎదగటానికి త్రిపురనేని చాలా సహకరించినాడు. ఒక్కటి మాత్రం గట్టిగా చెప్పగలను త్రిపురనేని పరిచయం గాకుండా వుండే నా జీవితం ఇలా వుండేది కాదు. చిత్తూరు కుట్రకేసులో నిందితులం. అత్యావసర పరిస్థితిలో నిర్భందితులం. మా కుటుంబం నుండి నేను, మా తమ్ముడు భూమన కరుణాకర్‍ రెడ్డి, మామ పలవలి రామకృష్ణారెడ్డి అత్యవసర పరిస్థితుల్లో ముషీరబాదు జైల్లో ఉన్నాం. ముగ్గురికి కావాల్సిన వ్యక్తి త్రిపురనేని.

            కె.వి.ఆర్‍. తిరుపతి మిత్రులకు చాలా సన్నిహితుడు. వారి వల్ల సాహిత్య చరిత్ర బాగా తెలిసింది. బాగా చదువుకున్న వారని మాకు ప్రత్యేక గౌరవం. వారి ‘ఎర్రపిడికిలి’ కవితా సంకలనాన్ని తిరుపతి మిత్రులమే ప్రింటు చేసినాము. తిరుపతి నుండి మేం ప్రచురించిన నాలుగు పుస్తకాలకు బాధ్యుణ్ణి నేనే. మద్రాస్‍లో క్రాంతి ప్రేస్‍కు పోయి ధనికొండ హనుమంతురావు గారిని కలుసుకోవటం, చర్చించుకోవటం మంచి జ్ఞాపకం. కె.వి.ఆర్‍.ని పెద్ద దిక్కుగా చూసేవాళ్ళం. మద్రాస్  పోయినప్పుడల్లా పాండీ బజారులో ఉండే రాణి బుక్  స్టాల్,  ఆరుద్ర గారిని కలిసి వచ్చేవాణ్ణి.

            చెరబండరాజు గారి ఇంట్లోనే మొట్టమొదట గద్దర్‍, భూపాల్‍ను కలుసుకొంది. గొప్పమిత్రులు. హైదరాబాదులో వాళ్ళింట్లో తరచుగా కలుసుకునే వాళ్ళం. మేము దిగంబర కవులను తిరుపతికి పిలిపించి సభలు పెట్టినప్పటి నుండి చెరబండరాజు మంచి ఆత్మీయ స్నేహితుడు.

            వరవరరావు గారు ‘సృజన’తో మాకు చాలా దగ్గరవారు. నిబద్ధరచయితగా మేమంతా ఇష్టపడేవాళ్ళం. అందరికన్నా ఉద్యమంలో ముందు పీఠాన ఉన్న వ్యక్తి వరవరరావు. ఆ రోజుల్లో జిల్లా పరిషత్‍ ఛైర్మ్న్‍ ప్రతిష్ట కన్నా వరవరరావు ప్రతిష్ట ఎక్కువని అనుకునేవాళ్ళం.

            త్రిపురనేని తర్వాత నాకు అత్యంత సన్నిహిత మిత్రులు నిఖలేశ్వర్‍, జ్వాలాముఖి.

            నా మీద చలం ప్రభావం తప్ప మరెవరి ప్రభావంలేదు.

15        త్రిపురనేని మధుసూదన్‍రావు ప్రభావం ముఖ్యంగా తిరుపతి కేంద్రంగా ఉన్న యువకుల మీద,  సాహిత్యాకారుల మీద ఎలా ఉండేది?

            త్రిపురనేని రాకతోనే తిరుపతిలోఅభ్యుదయ, నాస్తిక, విప్లవ భావాలు వరుస క్రమంలో ప్రవేశించినాయి. ఆ రోజుల్లో సి.పి.ఐ, సి.పి.యం పార్టీల ఉనికి తిరుపతి. త్రిపురనేని అత్యుత్తమ వక్త. ఆలోచనాపరుడు. కళాశాలలో లేడు. అధ్యాపకుడిగా అతనికి చాలా మంచిపేరు. త్రిపురనేనితో పరిచయమైన చాలా మంది విద్యార్థులు, యువకులు విప్లవ భావజాలానికి మళ్ళిన మాట వాస్తవం. ఆ రోజుల్లో తిరుపతిలో ప్రతిరోజు ఏదో ఒకచోట ప్రతిపురనేని ఉపన్యాసం   ఉండేది.  పోటిపడి హజరయ్యేవారు. మా వూళ్ళో కొనేటి కట్ట బహిరంగ సభల వేదిక. మేమిద్దరం స్నేహితులమైనాక మేం కలిసి అనేక సభలు, సమావేశాలు, సాంప్రదాయవాదులు కూడా త్రిపురనేని ఉపన్యాసాలు వినాడానికి ఆసక్తి చూపేవారు. విప్లవాభిమానులు ‘తిరుపతి మావో’గా త్రిపురనేని గుర్తుంచుకున్నారు.

            త్రిపురనేనిని రాయటం వైపు మళ్ళేలా చేసింది తిరుపతి మిత్రులే. రాయటానికి చాలా బద్ధకం. ఎంత సేపయినా మాట్లాడతాడు కాని రాయటం అంటే మొరాయిస్తాడు. 1971 నుండి అనుకుంటా రాయటం మొదలయింది. ప్రతివ్యాసం మొదటనేనే చదివేవాణ్ణి. ‘కవిత్వం - చైతన్యం’ మా తిరుపతి మిత్రులమే ప్రచురించింది. క్రిటిక్  ఆఫ్‍ ద టైం అని నేనంటే ఏటుకూరి బలరామమూర్తి గారు తీవ్రంగా స్పందించటం జ్ఞాపకం.

            నేను తి.తి. దేవస్థానం కాలేజిలో అధ్యాపకుడిగా చేరిన తర్వాత ఇద్దరం కలిసి అనేక సభలు, సమావేశాల్లో పాల్గోన్నాము. దిగంబర కవుల్ని మొట్టమొదట తిరపతి ఆహ్వానించి యస్‍.వి. యూనివర్సిటిలో, త్యాగరాయమంటపంలో అద్భుతమైన సభలు ఏర్పాటుచేసింది. త్రిపురనేని గారే తిరుపతి చాలా జీభవన్‍లో మొట్టమొదట సారిగా శీశ్రీ, కొడవటి గంటి కుటుంబరావుల్ని పిలిపించి విప్లవ జేగంటలు మోగించింది త్రిపురనేనిగారే.

            త్రిపురనేనిని తిరుపతి ఎప్పటికీ మరవదు.

            త్రిపురనేని మధుసూదనరావు పర్సన్  టు పర్సన్  రిలేషన్షిప్  అట్టర్  ఫెయిల్యూర్.  పెళ్లిళ్లు, చావులు, చిన్న చిన్న ఫ్యామిలీ ఫంక్షన్స కు కూడా వెళ్లేవాడు కాదు.  ఆ కొన్ని సంవత్సరాలు బావుందేమోకానీ, ఆ తర్వాత వాటినే పట్టుకున్న మేము చాలా ఇబ్బంది పడ్డాం.  వ్యక్తిగత సంబంధాల్లో అపార్థాలు, అపోహలు చేటు చేసుకొని చాలా నష్టపోయినట్టే లెక్క.

            తిరుపతిలో ఉన్నన్ననాళ్లు తిరుమలకొండ కూడ చూసిన వాడు కాదు.  కూతురు బీనా పెళ్లిలో మాత్రమే తప్పని పరిస్థితుల్లో కొండెక్కినాడు. 

            త్రిపురనేని అంటే మహాకవికి, కె.వి.ఆర్, కొ.కు,కు చాలా ఇష్టం.  కొ.కు.తో ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాలు చాలా కొనసాగేవి. 

            త్రిపురనేని లానంటి హాస్యప్రియుణ్ణి , చతురుణ్ణి  మళ్లీ చూడలేదు.

            ఉద్యమంలో ప్రత్యక్షంగా పాలుపంచుకోకపోయినా ఆనాటి  నగ్జలైటు వీరులందరూ త్రిపురనేనిని మెచ్చుకునేవారు.  చర్చల సందర్భంగా  జరిగిన ఒక బహిరంగసభలో ఆర్. కె., త్రిపురనేని గురించి మాట్లాడిన మాటలు చాటా గొప్పవి.  అప్పటికి త్రిపురనేని చనిపోయి వున్నారు.

            త్రిపురనేని తిరుపతిలో ఆ అంశాన్ని వదిలినవాడు కాదు.  స్థానిక  సమస్యలతో పాటు, జిల్లా, రాష్ట్ర, జాతీయ, అంతర్జాతీయ సమస్యలన్నింటినీ పట్టించుకుని యువతను చైతన్య పరిచేవాడు.  కె జి సత్యమూర్తిని, కొండపల్లి సీతారామయ్యను బాగా ఇష్టపడేవాడు.  ఆ రోజుల్లో అండర్  గ్రౌండులో ఉన్న చాలా మంది అగ్రనాయకులు త్రిపురనేనిని కలిసేవారు.  నాకు తెలిసి చారు మజుందారు, కానూ సన్యాల్  లాంటి వారిని కూడా కలిసినట్టు జ్ఞాపకం.  ఎక్కడికి పోయినా ఇద్దరం కలిసే.

            సాహిత్యపరంగా కేతవరపు రామకోటిశాస్త్రి గారిని బాగా ఇష్టపడేవాడు.  వారు తిరుపతి వచ్చినప్పుడల్లా కలిసేవారు. 

            గోపిగారి నేతృత్వంలో గురజాడ అధ్యయన కేంద్ర ఏర్పాటయి ‘‘100 ఏళ్ల  కన్యాశుల్కం’’ సభలను చిత్తూరు జిల్లాలో దాదాపు 75 నిర్వహించటం ఒక అపురూపం.  ప్రతి సభకు త్రిపురనేని వచ్చినాడు.  ‘‘దేశచరిత్రలు’’ గేయాన్ని ఊరురా పాడటం ఒక అద్వితీయమయిన జ్ఞాపకం.  ప్రతి కార్యక్రమాన్ని నావల్ గా  చేసేవాడు.

16        ఇప్పుడు వెలువరుతున్న రాయలసీమ సాహిత్యమును ఎలా చూడాలంటారు?

            ఇప్పుడు వస్తున్న రాయలసీమ సాహిత్యం రాయలసీమ నిజ జీవితాన్ని ప్రతిఫలిస్తున్నది. రాయలసీమ సేద్యం, నీళ్ళు, కరువు, వలసలు, అణిచివేత, లేకుండా సాహిత్యలేదు. అద్భుతమయిన కథ, నవల మా రాయలసీమ  నుండి వస్తున్నాయి. సీనియర్‍ రచయితలయిన కేతు విశ్వనాథ రెడ్డి, సింగమనేని నారాయణలతో పాటుగా నన్నపరెడ్డి వెంంకట్రామిరెడ్డి, స్వామి, దేవపుత్ర, సడ్లపల్లి, వెంకటకృష్ణ, మారుతి,  పౌరోహితం, రాసాని, వెంకటకృష్ణ, పాణి, శాంతినారాయణ, దాదాహయాత్‍లాంటి వారెందరో అద్భుతమయిన సాహితీ సృజన చేస్తున్నారు. రాయలసీమ వారిని చూసి గర్వపడుతున్నది. ఉద్యమాల వెంట పయనిస్తున్న మా రాయలసీమ రచయితలు మా సీమ సమస్య పరిష్కరానికి చేయుతగా ఉంటారనటంలో సంందేహం లేదు. రాయలసీమ అస్థిత్వ పోరాటంలో భాగంగానే మా సాహిత్యాన్ని చూడాలంటాను.

17        ప్రస్తుతం రాస్తున్న రచయితలలో మీరు ఇష్టపడే రచయితలు - ముఖ్యంగా రాయలసీమ రచయితలు ఎవరు?

            రంగనాయకమ్మ, ఓల్గా, కుప్పిలి పద్మ, మహెజబీన్‍,  నామినీ, ఖాదర్, కె. శివారెడ్డి, నాగసూరి వేణుగోపాల్‍, ‘కథ’, ‘అన్వీక్షకి’, ఎన్‍. వేణుగోపాల్‍, ఖదీర్‍బాబు, రాచ పాళెం చంద్రశేఖర్‍రెడ్డి, కొలకలూరి ఇనాక్‍, జి ఆర్ మహర్షి - ఇంకా ఎందరో, మరెందరో??

            స్వామి, సన్నపురెడ్డి వెంకటరామిరెడ్డి, రాసాని, జి. వెంకటకృష్ణ, ‘‘నేలంకని రచయితలు’’, మారుతి పౌరోహితం, మధురాంతకం నరేంద్ర,, కేతు విశ్వ నాథరెడ్డి, సింగమనేని నారాయణ, శాంతినారాయణ, వేంపల్లి షరీఫ్‍, సాకం నాగరాజు  మొదలైనవారు.

18        ఒక రచయితగా ప్రస్తుత సామాజికోద్యమాలను ఎలా అర్థం చేసుకుంటున్నారు?

            ప్రస్తుత సామాజిక ఉద్యమాలు సరైన మార్గంలోనే నడుస్తున్నాయి. శత్రువు బలంగా ఉండటం మెయిన్‍ స్ట్రిమ్‍ మీడియా వాళ్ళకు బాకాగా తయారు కావటం వల్ల మిగిలిన రంగం బోసిగా అనిపించవచ్చు. విడివిడిగా చాలా బలంగా ప్రజావ్యతిరేక వ్యవస్థను వ్యతిరేకిస్తున్న ఒక వర్గం వుంది. మొన్నటికి మొన్న కా( సి ఎ ఎ) కు వ్యతిరేకంగా ఢిల్లీలో మహిళలు కదలి రావటం అపూర్వంకదా? ముస్లిం వ్యతిరేకతను, అసహనానికి, కులవివక్షకు, మహిళా అణిచివేతకు వ్యతిరేకంగా కలిసి వస్తున్న జనసముహం గొప్ప ఆశాజనకంగా ఉంది.

            ప్రస్తుత సామాజిక ఉద్యమాలు ఒక సరైన నాయకత్వంలో మలుపు తిరిగే రోజు ఎంతో దూరంలేదు.

19        సామాజిక ఉద్యమాలలోనికి యువతరం, కొత్తతరం ఎందుకు రాలేక పోతున్నది?

            యువతరానికి, కొత్త తరానికి ప్రస్తుత నాయకత్వం పట్ల విశ్వాసం సన్నగిల్లింది. పాత తరానికన్నా వీరు బాగా ఆలోచిస్తున్నారు. విశ్లేషించుకుంటున్నారు. సరైన నాయకత్వం కోసం ఎదురు చూస్తున్నట్టుంది.

            తెలంగాణా ఉద్యమంలో యువకుల కొత్త తరం పాత్ర ఎంత క్రియాశీలకంగా ఉందో చూసినాము.

            మా రాయలసీమ ఉద్యమంలో యువతరం, కొత్త తరం చాలా ఆశాజనకంగా ముందున్నది.

            జల్లి కట్టు ఉద్యమంలో కాని, పౌరసత్వ బిల్లుకు వ్యతిరేక ఉద్యమంలో గాని అస్సలు ఊహించని జనం ఎట్లా కలిసి వస్తూన్నారో చూస్తున్నం.

            నూతన పరిస్థితి, కొత్త సవాళ్ళు భవిష్యద్దర్శనం, శాస్త్రీయత కలిగిన నాయకత్వంకోసం ఈ తరం ఎదురుచుస్తున్నది.

            మనం సెకండరీ స్థాయి పుస్తకాలు చదివి అవగాహన కలిగి వుంటే ఈ తరం ఒరిజినల్‍ రైటింగ్స్  చదువుతూ మరింత పదునెక్కుతున్నారు.

            ప్రపంచం మొత్తంగానే యువకుల్ని చూస్తుంటే ముచ్చటేస్తున్నది. యల్‍ జి బి టి క్యూ లాంటి ఉద్యమాలు ఎంత ముందుకు పోతున్నాయో గమనించండి. సంకీర్ణ ఆర్థిక, సామాజిక విశ్లేషణలో ఈ తరం రాటు తేలుతున్నది. అది ఉద్యమ రూపం తీసుకోవటం ఎంతో దూరంలేదు. కాకపోతే విడివిడిగా అస్థిత్వ ఉద్యమాల్లో ఉన్న వారినందరినీ కలుపుకుని  ఉద్యమబాటను ఏర్పరచవలసిన తరుణం ఇది. ఎదురుచుస్తున్నది ఆ నాయకత్వం కోసం ఈ తరం.

20        సాహిత్యం ద్వారా సమాజంలో మార్పు సాధ్యమేనంటారా? మీ అనుభవం ఏమిటి?

            ప్రపంచ విప్లవ పోరాటాల్లో స్వాతంత్య్ర పోరాటాల్లో సాహిత్యం, రచన కీలక పాత్ర పోషించినాయి. చైనా విప్లవంలో మావో రచనలు, కవితలు, వియాత్నాం హోచీమన్  రచనలు, రష్యా విప్లవంలో లెనిన్‍ రచనలు, టాల్‍స్టాయ్‍, మయకోవిస్కీ, మాక్సింగోర్కీ రచనలు, మనదేశ స్వాతంత్య్ర ఉద్యమంలో గాంధీ, నెహ్రు రచనలు తెలంగాణా పోరాటంలో బొల్లిముంత, సుంకర, దాశరథి, సోమసుందర్‍లాంటి వారి రచనలు ఎంతో ప్రేరణ కలిగించినాయి. సాహిత్యం సామాజిక మాతృకకు ఒక చోదక శక్తి. ఒక దీవధారి. నేనూ సాహిత్యపఠనం ద్వారానే ఉద్యమరంగంలో అడుగు పెట్టిన వాణ్ణి.

21        శ్వేత ప్రాజెక్టు గురించి చెప్పండి?  మీరు చేసిన ప్రయోగాలు, అనుభవాల గురించి చెప్పండి?

            శ్వేత - శ్రీవెంకటేశ్వర ఉద్యోగుల శిక్షణా సంస్థ. తిరుమల - తిరుపతి దేవస్థానం 2002లో ఉద్యోగుల్లో క్యూ మేనేజ్‍మెంట్‍, క్రౌడ్‍ మేనేజ్‍మెంట్‍, ఫైల్‍  రైటింగ్‍. సంస్థ పూర్వోపరాలు తదితర అంశాల్లో అవగాహన కలిగించటానికి ఏర్పండింది. నేను 2005లో సంచాలకుడిగా బాధ్యతలు తీసుకున్నాను. ఉద్యోగులకు సుశిక్షుతులైన అధ్యాపకులను పిలిపించి అనేక అంశాల గురించి తరగతులు ఏర్పాటు చేసేవాణ్ణి. రానురాను పరిధి విస్తృతమై గ్రంధాయం, డిజిటల్‍ లైబ్రరీ, తరిగొండ వేంగమాంబ ప్రాజెక్టు, వేటూరి ప్రభాకర శాస్త్రీ ప్రాజెక్టు, కొన్నాళ్ళు అన్నమాచార్య ప్రాజెక్టు సంచాలకుడిగా పనిచేసే అవకాశం కలిగింది.

            ఉద్యోగులకు తెలుగులో ఫైళ్ళు రాయటం అంకౌట్స్ మరియు అడిట్‍, ఆరోగ్యం, వ్యక్తిత్వ వికాసం లాంటి అంశాలతోపాటూ మహిళా ఉద్యోగులకు అంతర్జాతీయ మహిళాదినోత్సవం జరుపుకొనేలా ఊతమివ్వగలిగినాను.

            లైబ్రరీకి ఒక ఉచిత బస్సు ఏర్పాటు చేయించి తిరుపతిలోని అన్ని పాఠశాల విద్యార్థులను పిలిపించి చదివించే అలవాటు చేయగలిగినాను. ఉద్యోగ విరమణ చేసిన వారికి, వృద్ధులకు ఈ సౌకర్యం ఏర్పరచకలిగినాను.

            ప్రతి సంవత్సరం, పుస్తక పఠన దినోత్సవాన్ని, గాడిచర్ల హరిసరోత్తమరావు జయంతి, కందుకూరి జయంతిని క్రమం తప్పకుండా జరిపించేవాడిని. మహిళా దినోత్సవం ఇప్పటికీ కొనసాగుతుండటం సంతోషంగా ఉంది.

            డిజిటల్‍ లైబ్రరీ సంచాలకునిగా రాష్ట్రమంతటా తిరిగి చాలా పుస్తకాలు సేకరించి డిజిలైజేషన్‍ చేయించినాను. ఈ ప్రాజెక్టు యూనివర్సల్‍ డిజిటల్‍ లైబ్రరీ ప్రాజెక్టుకు అనుబంధం. దీని వ్యూహకర్త ప్రొ. రాజ్‍రెడ్డి. వీరు కార్నెగల్‍ యూనివర్సిటీలో ఆర్టిఫిషయల్‍ ఇంటలిజెన్సి మరియు కంప్యూటర్‍ సైన్స్లో ఆచార్యులు. నిష్ణాతులు. అప్పట్లో దాదాపు 60 ప్రభుత్వలకు కంప్యూటర్‍ సలహదారునిగా వుండేవారు. వీరు డిజిటల్‍ లైబ్రరీకి కావాల్సిన ఇన్ ఫ్రా స్ట్రక్చర్‍ అంతా   ఉచితంగా సమకూర్చినారు. టి.టి.డి చేయవల్సిందల్లా పుస్తకాల్ని డిజిటలైజేషన్‍ చేయటమే. దీన్ని నాకు ఉన్న ఆసక్తి వల్ల ఒక ఉద్యమంలా చేయగలిగాను. మద్రాసులో కన్నెమరా గ్రంథాలయం, తంజావూరులోని సరస్వతీ గ్రంథాలయం వేటపాలెంలోని కొన్ని పుస్తకాలు, మచిలీపట్టణంలోని విక్టోరియా గ్రంథాలయం, నెల్లూరులోని వర్దమాన సమాజం లాంటివన్నీ తిరిగి, వారిని ఒప్పించి డిజిటల్‍ లైబ్రరీ ఖర్చులతో డిజిటలైజ్‍ చేయగలిగాను. విశాలాంధ్ర మేనేజర్‍  పి. రాజేశ్వరరావు గారి సౌజన్యంతో తరిగొండ వేంగమాంబ జీవిత చరిత్రను హిందీ, ఇంగ్లీషులోనూ వచ్చేలా చేయగలిగినాను. రాసాని నాటకం రాస్తే, దాన్ని హిందీలోకి తర్జుమా చేయించటం జరిగింది. విశాలాంధ్ర ప్రచురణలను కూడ కొన్నింటిని చేయించకలిగినాను.

            అన్నింటి కన్నా ముఖ్యం ‘చందమామ’ అన్ని సంవత్సారాల, అన్ని భాషల కాపీలను డిజిటలైజ్‍ చేయించటం ఒక అపురూపమయిన అనుభవం. అందుకు బి. విశ్వనాథరెడ్డి గారి సహకారం మరువలేనిది. ‘చందమామ’ 60 వసంతాల పండుగను ‘శ్వేత’ నే ఘనంగా తిరుపతిలో నిర్వహించింది.

            అంతేగాకుండా చాలా మంది రచయితలను వొప్పించి వారి గ్రంథాలయాలను శ్వేత గ్రంథాలయానికి చేర్పించగలిగినాను. సి.ఆర్‍. రెడ్డి గ్రంథాలయం, బాలశౌరి రెడ్డి గారి గ్రంథాలయం లాంటి వెన్నో శ్వేత గ్రంథాలయంలో చేరిపోయినాయి. విడిగా ఎంతో మంది వ్యక్తులద్వారా పుస్తకాలు సేకరించేవాణ్ణి, విద్యార్థులు పొటి పరిక్షలకు సిద్ధంకావటానికి వారికి అవసరమయిన కరిక్యూలర్‍ ఆర్‍.సి.రెడ్డి ఐ.ఎ.యస్‍. స్టడి సర్కిల్‍ నుండి ఉచితంగా తెప్పించి అందుబాటులో ఉంచేవాణ్ణి.

            నా ఆ మూడేళ్ళల్లో తరిగొండ వేంగమాంబ సినిమా వచ్చేలాగా చేయటంలో నా కృషి కూడా కొంత ఉంది. అందుకు దొరస్వామి రాజుగారి ఉదాత్తతను గుర్తుచేసుకొవాలి.

            అన్నింటికన్నా ముఖ్యమయిన విషయమేమిటంటే శ్వేత ద్వారా రాష్ట్రంలోని ప్రతి దళిత వాడ, మత్స్యకార  గ్రామాలనుండి ఎంపిక చేసిన వారికి వారం రోజలు పాటు పూజా విధానంలో శిక్షణ ఇవ్వటం. దీనికి బోర్డు అనుమతి లేకపోయినా కె.వి. రమణచారి గారి సాంగత్యం వల్ల చేయగలిగాము. వారికి రానుపోను ఛార్జీలు ఇప్పించి, శ్వేతలోనే వసతి సౌకర్యం, అక్కడే భోజనాలు ఏర్పాటు చేయించగలిగినాము.

            మనకు భక్తి లేక పోయినా సమాజంలో భక్తి కలిగిన అణగారిన వర్గాలకు ఆ అవకాశమే లేకుండా పోయిందికదా అనేదీ నా ఆలోచన. ఆ ఊళ్ళన్నీ తిరిగి పిలిపించేవాణ్ణి. తరువాత గిరిజన గ్రామాలనుండి కూడ, ఇదొక పెద్ద సంచలనంగానే జరిగింది.

            టివి9 వారు నన్ను ఆ రోజుల్లో ఇంటర్వు చేస్తూ ఈ శిక్షణ పొందిన దళితులు, గిరిజనులు తిరుమల దేవాలయంలో మాకూ అవకాశం ఇవ్వాలని డిమాండు చేస్తే ఎట్లాని అడిగితే ‘‘అంతకుమించిని డిమాండు మరే ముంటుందని’’ జవాబిచ్చాను. ఎన్నో కంట్రావర్సిస్‍ మధ్య ఆ కార్యక్రమం కె.వి. రమణచారి గారి ప్రోత్సహంతో ఘనంగా జరిగింది.

            ప్రతి ఒక్కరికీ అవకాశం అనే సిద్ధాంతంతోనే ఎవరెన్ని రకాలుగా విమర్శించినా ముందుకు పోగలిగినాను.

            వేటూరి ప్రభాకర శాస్త్రి గారి ప్రాజెక్టు ప్రారంభ సంచాలకుడిగా వారి పుస్తకాలన్నింటిని వేటూరి ఆనంద మూర్తి గారిని వొప్పించి శ్వేతకు తెప్పించి కలిగినాను. మిగిలిన పుస్తకాలను పరిష్కరింపజేసి ప్రచురించటమే గాకుండా, అన్ని గ్రంథాలయ పుస్తకాలను డిజిటలైజ్‍ చేయించకలిగినాను. విశ్వ విద్యాలయాల్లో వేటూరి పేరిట సదస్సులు నిర్వహంచకలిగినాను. వారి విగ్రహం కూడా శ్వేత ఎదురుగా ప్రతిష్టింపచేయటం జరిగింది. తరిగొండ వేంగమాంబ విగ్రహం, రాళ్ళపల్లి అనంత కృష్ణశర్మ, సాధు సుబ్రమణ్యం శాస్త్రి గార్ల విగ్రహాలు కూడా శ్వేత గుండానే ప్రతిష్టింపబడినాయి.

            చివర్లో సారంగపాణి ప్రాజెక్టు ఏర్పాటు చేయటానికి పాటు పడ్డాను కాని, కుదరలేదు. నేను వైదొలిగిన తర్వాత కార్వేటి నగరంలో ప్రతిష్టింపచేసినారు.

            అప్పటి కార్యనిర్వహణాధికారి సారంగపాణి శృంగార కీర్తనలు రాసినాడంట కదా అంటే అన్నమాచార్య శృంగార కీర్తన రచనల పుస్తకాలు చూయించి మారు మాట్లడకుండా చేయగలిగినాను గాని, ప్రాజెక్టు మాత్రం సాకారం కాలేకపోయింది.

            తి.తి. దేవస్థానం మహాభారతం అన్ని సంపుటాలు ప్రచురించిన తర్వాత ‘శ్వేత’ ఆధ్వర్యంలో తిరుపతి, వరంగల్‍, రాజమహేంద్రవరం, డిల్లీ, హైదరాబాదు, అనంతపురంలో ఘనమైన సదస్సులు నిర్వహించి ఒక మంచి సావనీరు తీసుకురావటం విలువైన జ్ఞాపకం.

            సాదా సీదాగా ఉన్న ‘శ్వేత’ ఆధ్వర్యంలో తీరిక లేనన్ని కార్యక్రమాలు నిర్వహించటం విశేషంగా అనిపిస్తుంది.

            తి.తి.దేవస్థానపు యస్‍.వి. ఆర్టస్ కాలేజిలో పొలిటికల్‍ సైన్స్ లెక్చరర్‍గా పనిచేస్తూ డిప్యూటేషన్‍పైన శ్వేత సంచాలకుడిగా ఐదు సంవత్సరాలు పనిచేసినాను. శ్వేత సంచాలకుడిగా అదనంగా నాకు వచ్చిన ఆర్థిక లాభాలు, అధికార వసతులుగాని లేవు. అవకాశం వచ్చింది చేయగలవన్నీ అప్పటి కార్యనిర్వహణాధికారుల సహకారం, ప్రోత్సాహం వల్ల చేయగలిగినాను.

            నేను లెక్చరర్‍గా వున్న ఆ రోజుల్లో మధ్య సంచాలకుడిగా పోత్నుప్పుడు నా విద్యార్థి ఒకరు ఒక మంచి ప్రశ్న వేసినాడు. అభ్యుదయ భావాలతో, చైతన్యపూరితమయిన ధోరణితో పాఠాలు చెప్పే మీరు మమ్ముల్ని మధ్యలో వదిలేసిపోతే ఎట్లా సార్‍ అని. అందుకు మాత్రం వొకింత దిగులే. నా విశ్వాసాల్ని కాపాడుకుంటూ ‘‘శ్వేత’’ ను అందల మెక్కించగలిగినాను. తిరుమల - తిరుపతి దేవస్థానంలో త్రిపురనేని మధుసుదన్‍ రావు, డి. నాగసిద్ధారెడ్డి, నేను హేతువాద, అభ్యుదయ విప్లవ భావాలు కలిగిన వాళ్ళం పూరి్త సర్వీసు పని చేసినాము. తి.తి.దే. ప్రజాస్వామికంగా వ్యవహరించిందే గాని మమ్ముల్ని వేధించే అసహనాన్ని ఎన్నడూ ప్రదర్శించలేదు. మేము కేసుల్లో నిర్భంధించబడినప్పుడు, అత్యవసర పరిస్థితిలో అరెస్టుయినప్పుడు కూడ సహకరిచిందే గాని యాక్షన్‍ తీసుకొలేదు. ప్రస్తుత పరిస్థితుల్లో ఆ రోజులు ఉండవని ఇప్పుడు గట్టిగా అనిపిస్తున్నది. ఈ అసహన, మతధోరణుల మధ్యన ఆనాటిని ఊహించటం కష్టమే.

            తరిగొండ వెంగమాంబ ప్రాజెక్టు ప్రారంభ సంచాలకుణ్ణి నేనే. తరిగొండ వెంగమాంబ మీద మొట్ట మొదట పి.హెచ్‍డి చేసిన ఆచార్య కె.వి. క్రిష్ణమూర్తి గారి సారధ్యంలో ఆమె రాసిన పుస్తకాలన్నింటినీ పరిష్కరించి ప్రచురించకలిగినాము.

            తరిగండ వెంగమాంబ ఆ రోజుల్లోనే సామాజిక దుష్టాచారాన్ని ఎదిరించిన ధీర వనిత. పుష్కర పీఠాధిపతిని ప్రశ్నించిన వైనం ఆదర్శప్రాయం. తిరుమలలో అన్న ప్రసాదాన్ని ప్రవేశ పెట్టిన వ్యక్తి ఆమె. తిరుమలలో తరిగొండ వెంగమాంబ ప్రవేశ పెట్టిన ముత్యాల హారతితోనే కార్యక్రమాలన్నీ ముగుస్తాయి.

            వారు రాసిన పాటలన్నింటిని సి.డి.లుగా తీసుకొచ్చినాము. ఈ పనుల్లో మిత్రులు సాయికృష్ణ యాచేంద్ర గారి సహకారం అపూర్వం. వారు మంచి కళాకారులతో పాడించకలిగినారు.

            ఆమె రచనల్లో చాలా ముక్తకాలని ఎవరో అడ్దుచెబతే, పాటకు వొదగ గలిగినప్పుడు ముక్తకాలైతే నేమని పాడించగలిగాను.

            తరిగొండ వెంగమాంబ రచనల మీద పి.హెచ్‍డి చేసే విద్యార్థికి రూ. 6000 లు పారితోషికం ఇచ్చేట్టుగా   ఉత్తర్వులు ఇప్పించినాను. ఏ విశ్వవిద్యాలయంలో చేసినా సరే.

            తరిగొండ వెంగమాంబ సాహితీ సదస్సుకు దాదాపు ముఖ్య విశ్వవిద్యాలయాలన్నింటిలో  జరిపించగలిగినాము.

            తరిగొండ వెంగమాంబ నాటకాన్ని సురభి వారు ప్రదర్శించే ఏర్పాటు చేయగలిగినాను. అందులో అప్పుడు ఈ.ఓ. కె.వి. రమణాచారి గారి ప్రోత్సాహం మరువలేనిది.

            నేను ఆర్ట్స కాలేజీ నుండి ‘శ్వేత’ సంచాలకుడిగా పోయేప్పుడు మంచి ప్రశ్న వేసిన నా విద్యార్థి వెంకటరమణ ఆ ఐదేళ్లు నా కార్యక్రమాలన్నింటినీ ఫాలో అయ్యి నేను రిటైరయిన రోజున, మీరు ‘నామం’ కూడ పెట్టుకోకుండా మీ అభిప్రాయాలను సంరక్షించుకుంటూనే నడిపినందుకు సంతోషంగా ఉంది సార్  అనటం -  ఆదావ అనిర్వచనీయమయిన ఆనందం. ఒక స్టూడెంటు నుండి అంతకు మించిన సర్టిఫికేటు ఏముంటుంది?

            మహిళలకు కూడా పూజా విధానంలో శిక్షణ ఇప్పించే కార్యక్రమం చేయాలని ప్రయత్నిస్తున్న సమయంలో కాలం మించిపోయింది.  నిజానికి ఇంట్లో పూజా పునస్కారాలు చేసేది మహిళలే.  తీరా బయట గుళ్లల్లో వారికి అవకాశమే లేదు.  దేవాలయాల్లో మహిళలు కూడా పూజా విధానాలు నిర్వహించే రోజు రావాలి.

            నా హయాంలో శ్వేతకు డా. యం వి ఆర్, బొజ్జా తారకం, జ్వాలాముఖి, కె. విశ్వనాథ్‍, సుధా నారాయణమూర్తి,   విశ్వనాథరెడ్డి, సినారె లాంటి పెద్దలెందరో రావటం మరపురాని జ్ఞాపకం.

22        మీ ట్రెక్కింగ్‍ అనుభవలు- విశేషాలు ఏమిటి?

            నేను లెక్చరర్‍గా పనిచేసే రోజుల్లో ప్రతిరోజు తిరుమల గాలి గోపురం వరకు ఎక్కి, దిగి వచ్చి కాలేజికి పోయి పాఠాలు చెపేవాణ్ణి. అట్లా అలవాటయిన ఆ తీరుతో చంద్రగిరి వైపున శ్రీవారి కాలిబాటకు దారి మళ్ళింది. ప్రతిరోజూ (అది నా 40వ ఏటనుండి అనుకుంటా) ఎక్కడం, దిగడం ప్రాక్టీస్‍ అయ్యి 20 నిముషాల్లో  ఎక్కి 15 నిముషాల్లో దిగివచ్చేవాణ్ణి, నాతో పాటు జర్నలిస్టు మిత్రుడు ఆలూరి రాఘవశర్మ ఉండేవాడు. ధమ, ధమ దూకే వాళ్ళం. అట్లా మొదలయ్యి మా శేషాచలం అడవులన్నీ తిరగాలనే అభిలాషతో ప్రతి తీర్థం తిరిగినాను. తిరుపతి ఎదురుగా కనిపించే కొండ ఆ కొస నుండి ఈ కొస వరకు ఆ మాట కొస్తే ప్రతి అంగుళం తిరిగినట్టే.

            అంతవరకు రాయలసీమ కరువు బండ యాత్ర 600 కి.మీ. చేసిన అనుభవం. 1980లలో శ్రీకాకుళం కొండలన్నీ దాదాపు 200కి.మీ. తిరిగిన అనుభవం ఉంది.

            ట్రెక్కింగ్‍ నా జీవితంలో ఒక భాగమై ప్రకృతి కలయ తిరగటం, ఆ అందచందాలను ఆస్వాదిచటం గత నాలుగు సంవత్సరాలుగా   ఒక క్రమ పద్ధతిలో జరుగుతున్నది. తిరుపతిలో మిత్రులు బి.వి. రమణ, బాలు సాధ్యంలో మొసాయిక్‍ అడ్వంచర్‍ కమ్యూన్‍ అనే సంస్థ ఏర్పడి ప్రతి ఆదివారం సన్‍రైస్‍ ట్రెక్కింగ్‍  నిర్వహిస్తూన్నాము. ప్రతి ఆదివారం తప్పని సరిగా ఎంతమంది వచ్చినా ఉదయం 5.30 నుండి 9.30 గం।।ల వరకు ఉంటాయి. తిరుపతి దాని చుట్టు పక్కల 20 కి.మీ. పరిధిలో ఉన్న ఒక 20, 25 ప్రాంతాలను ఎన్నుకున్నము. మా ఈ సంస్థలో ప్రస్తుతం దాదాపు 5000వరకు సభ్యులున్నారు. ప్రతి ఆదివారం 50 నుండి 100 వరకు వస్తారు. ఈ ట్రెక్కింగ్‍ గ్రూప్‍లో 70 ఏళ్ళ వయస్సు పై బడిన వాణ్ణి నేనొక్కణ్ణే,. యూత్‍కు ఇన్‍స్పైర్‍గా ఉంటుందని ఫేస్‍ బుక్‍లో ఫోటోలు షేర్‍ చేస్తూంటాను.

            ట్రెక్కింగ్‍ వల్ల ఆరోగ్య నియమాలను సమస్థితిలో ఉంచుకోవటం, ప్రకృతితో మమేకం గావటం, ప్రకృతిలో మనం  భాగం అని తెలుసుకోవటం,  అందచందాలను ఆస్వాదించటం, అడ్వంచర్‍లో భాగస్వాములు గావటం మనిషిని స్మార్ట్గా ఉంచుతాయని నా నమ్మకం.

            ట్రెక్కింగ్‍ అలవాటువటం వల్ల ఎక్కడికి పోయినా, అమెరికాకు పోయినప్పుడు తప్పనిసరిగా ట్రెక్కింగ్‍ చేస్తాను. భూటాన్‍ పోయినప్పుడు టైగర్‍నెస్ట్ అనే ప్రాంతానికి అద్భుతమయిన ట్రెక్‍ చేయటం ఒక గొప్ప అనుభవం. హిమాలయాలకు వెళ్ళినప్పుడు అక్కడా మంచుకొండల్లో చేసినాను. హైదరాబాదులో చార్మినార్‍ నుండి ప్రతి ఆదివారం ఉదయం హెరిటేజ్‍ వాక్స్ ఉంటాయి. నాలుగు వాక్స్ చేసినాను. ఏ నగరానికి  పోయినా హేరిటేజ్‍ వాక్స్లో భాగస్వామినవటం ఒక అలవాటుగా మారింది.

            మా కొండనే 20కి.మీ (రానుపోను) దూరం వుండే ట్రేకింగ్స్ అద్భుతమయినవి కొన్ని పదులసార్లు చేసినాను. అవి 1. శేషతీర్థం, 2. తుంబుర తీర్థం, 3. రామకృష్ణ తీర్థం, 4. తాంత్రిక లోయ, 5. కుమారధార మొదలైనవి.

            ఐ లవ్‍ అండ్‍ రిలిష్‍ ట్రెక్కింగ్‍. ప్రతి ఒక్కరూ ట్రెక్కింగ్‍  అలవాటు చేసుకొమ్మని మా మనవి.

23        కదలిక పత్రిక ఏ సందర్భంలో పెట్టారు? మీ అనుభావాలు ఏమిటి?

            ‘కదలిక’ ప్రారంభ క్రెడిటంతా పూర్తిగా మిత్రుడు ఇమాందే. నేను, బాషా, ఏయన్‍ సహకరించినాము. ఇమాంకు రాయలసీమ  సమస్యలు, నీటి పారుదల వ్యవస్థ మీద మంచి పట్టు ఉండేది. 1984ల తెలుగుగంగ పథకం మొదలయినప్పుడు రాయలసీమ సమస్యలు వెలుగులోకి వచ్చినాయి. డా।। యం.వి.ఆర్‍ చాలా ప్రశ్నలు సంధించినారు. సరిగ్గా ఆ సమయంలో   ‘కదిలిక’ రాయలసీమ సమస్యలపై విస్తృతంగా పరిశోధనాత్మక వ్యాసాలు ప్రచురించింది. ఎన్నెన్నో కొత్త సంగతులను ఆవిష్కరించింది.  రాయలసీమ సమస్యలతో పాటు అనేక సాహితీ, సామాజిక, రాజకీయ వ్యాసాలను ప్రచురించింది. నేను వివిధ పేర్లతో విరివిగా వ్యాసాలు రాసేవాణ్ణి. నేను, ఇమాం కదలిక, రాయటమే గాకుండా రాయలసీమ ఉద్యమంలో క్రియాశీలక పాత్ర నిర్వహించినాము. పోతిరెడ్డి పాడు కరువు బండ యాత్ర మా ఆలోచనే. నేను మదనపల్లె నుండి కర్నూలు జిల్లా పోతిరెడ్డి పాడు వరకు సుమారు 550కి.మీ దూరం మిత్రులు సి.హెచ్‍, శ్రీధర్‍లతో పాటు పాద యాత్ర చేసినాను. 1986 జనవరి 1వ తారీకు నుండి 22వరకు. అది ఒక గొప్ప అనుభవం.

తెలంగాణా ఉద్యమం మొదలైనప్పుడు శ్వేత సంచాలకుడిగా ఉండినా ప్రత్యేక తెలంగానా రాష్ట్రనికి మద్దతును గట్టిగా సమర్థించటానికి ఈ నేపథ్యమే కారంణం.  తెలంగాణాతో పాటు రాయలసీమ కూడ ప్రత్యేక రాష్ట్రం కావాలనేది నా డిమాండు.

            1984 నుండి కదలికను మోస్తూ రాయలసీమ ఉద్యమంలో మేము తిరగని ఊరు, మాట్లాడని ప్రదేశంలేదు.

            ‘కదలిక’ ఎందరినో ప్రభావితం చేసింది. ఎంతగానంటే ప్రముఖ రచయిత స్వామి ‘‘రాయలసీమ సమాజము - సాహిత్యము’’ పుస్తక ఆవిష్కరణ సభలో ‘కదలిక’ ను సన్మానించేంత వరకు. కదలిక వల్లనే రాయలసీమ సమస్యలు బాగా అవగతమయినట్టు స్వామి సభా ముఖంగా చెప్పటం నిర్వాహకులంగా మా కెంతో గర్వకారణం.

24        పాఠకులు, కవులు, రచయితలు, సాహితీ వేత్తలకు గోదావరి అంతార్జాల పత్రిక ద్వారా మీరేం చెప్పదల్చుకున్నారు?

            దేశంలో అసహన ధోరణులు పెచ్చరిల్లుతున్నాయి. మత విద్వేషాలు పరాకాష్టకు చేరుతున్నాయి. ప్రజాస్వామిక ధోరణులు దాదాపు చంపబడుతున్నాయి. స్వేచ్చ, హక్కులకు భయంకరమయిన భంగం కలుగుతున్నది. ఈ పరిస్థితుల్ని అర్ధం చేసుకొని, శాస్త్రీయ దృక్పథం పెంచుకుని రచనలు చెయ్యండి. ఉన్న అందుబాటులో జరుగుతున్న మంచి రచనలను అధ్యయనం చేయండి. మనం రాసే రాతలు మన ముందున్న రాతకన్నా ఫర్వాలేదా అని విశ్లేషించుకొని ప్రచురించండి. రాయాలని రాయమాకండి.  రాసి ఉన్న రాతల్ని అర్థం చేసుకొని అవగాహన పెంచండి. మన రాతలు సమాజంలో ప్రజావళిని చైతన్యపరుస్తాయి. ఆ చైతన్య సమరంలో సమిధలు కావటమే రచయితల ధర్మం, కర్తవ్యం.

            గోదావరి అంతార్జాల పత్రిక ద్వారా స్వేచ్ఛాయుతమయిన, అణిచివేత లేని, ధనిక, పేద తేడాలేని ప్రజాస్వామ్య సమాజ నిర్మాణానికి అందరం కృషిచేయాలనేది నా ఆకాంక్ష.

గోదావరి అంతర్జాల సాహిత్య మాస పత్రికకు హుస్సేన్  ఇచ్చిన ఇంటర్వ్యూ

1.            మీ వ్యక్తిగత జీవితం గురించి కొంత చెప్పండి?

                మాది కరీంనగర్‍ జిల్లాలోని జమ్మికుంట పట్టణం. మా తల్లి దండ్రులైన రాజన్‍బీ, మహ్మద్‍ అంకూస్‍ గార్ల ముగ్గురు కొడుకులల్లో నేను చిన్న వాడిని. నాకు ఒక చెల్లెలు కూడా వుంది. మాది అర్దరైతు, అర్ద కార్మిక కుటుంబం. మహిళలు, పురుషులతో బాటు కుటుంబసభ్యులంతా వ్యవసాయ పనులు చేసేవాళ్ళం. విద్యార్థి దశలో నేను కూడా నాగలి దున్నడం, మోట కొట్టడం, నాట్లు వేయడం, కలుపు తీయడం, ఒడ్లు పెట్టడం, తవుటం పెట్టడం, వరి కొయ్యడం, మొయ్యడం, కావలి వుండటం, ఎడ్లు కాయడం, గడ్డి కోయడం లాంటి పనులన్నీ చేసేవాడిని. ఉదయం నాలుగున్నరకే నిద్రలేచి మా అమ్మ, వదినతో కలిసి విసుర్రాయితో మక్కజొన్నల గడుక విసరడం, కుందెనపెట్టి రోకండ్లతో వడ్లు దంచడం చేసేవాడిని.

                వ్యవసాయ పనులతో బాటు జమ్మికుంట వ్యవసాయ మార్కెట్టులో కార్మికుల్లాగా మా తండ్రి దడువాయి పని చేస్తుండగా, మా పెద్దన్న ఎడ్ల బండి (హమాలీ బండి) ద్వారా వ్యవసాయ మార్కెట్టు నుండి రైస్‍ - ఆయిల్‍ మిల్లులకు బస్తాలు రవాణాచేసేవాడు. అప్పుడప్పుడు నేను కూడా పెద్దన్నతో బాటు కార్మికునిలాగా ఆపనిలో పాల్గోనే వాడిని. ఆ విధంగా విద్యార్థి దశలోనే రైతుగా, కార్మికునిగా శ్రమలో పాల్గొనేవాడిని.

                ఇంటి వద్ద చదువుకునేందుకు, ఆడుకునేందుకు సమయం లభించేది కాదు. బడిఫీజుల కోసం, బలుపాల కోసం, పుస్తకాల కోసం డబ్బులు అడిగినప్పుడుల్లా డబ్బులు ఇవ్వలేక బడిమానేయ్యమనేవాడు మా తండ్రి. మూడు పైసల బలుపం కోసం కూడా ఏడ్వవలిసి వచ్చేది. ఆ విధంగా ఎప్పుడూ ఫెయిల్‍ కాకుండా 1969లో పదవ తరగతి (యస్‍.సయ్‍.సి) పాస్‍ అయ్యాక చదువు ఆగిపోయింది. ఆ విధంగా విద్యార్థి దశలోనే శ్రమవిలువ, డబ్బువిలువ, పేదరికం గురించి తెలిసి వచ్చింది.

                నేను పెండ్లి చేసుకుంటే వరకల్నంగా వచ్చే రెండు వేల డబ్బును వరకట్నంగా మా చెల్లెకు యిచ్చి వివాహం చేసేందుకు నిర్ణయం జరిగింది. మా మేనమామ కూతురైన జిలానీ బేగంతో నా పెండ్లి జరిగింది. 1971 నుండి 73 చివరి వరకు జమ్మికుంట బస్టాండ్‍లో టీ స్టాల్‍ నడిపాను. 1974 ప్రారంభం నుండి సింగరేణి ప్రాంతమైన మందమర్రిలో కార్మికునిగా జీవితం ప్రారంభించాను. రోజుకు నాలుగు రూపాయల జీతంతో కాంట్రాక్టు కార్మికునిగా మందమర్రి కోల్‍, స్క్రీన్‍ప్లాంట్‍లో ఒక సంవత్సరంపాటు పనిచేసాక 1975 ప్రారంభంలో సింగరేణి కార్మికునిగా (అతి తక్కువ జీతం లభించే జనరల్‍ మజ్దూర్‍గా) మందమర్రిలోని కళ్యాణిఖని రెండవ భూగర్భగని ఉద్యోగంలో చేరాను.

                నేను మందమర్రికి మారిన తర్వాత జమ్మికుంట టీ స్టాల్‍లో పెట్టి అమ్మిన విస్లవ సాహిత్యాన్ని మందమర్రికి తెప్పిస్తూ మిత్రుడి హోటల్‍ వద్ద పెట్టి అమ్మడం, చదివించడం, పాటలు పాడి వినిపించడం 1975 ఎమర్జెన్సీ ప్రారంభమయ్యే వరకు సాగించాను. ఎమర్జెన్సీలో మందమర్రి, బెల్లంపల్లికి చెందిన నాతోటి సంబంధం ఉన్న రాడికల్స్ను, కార్మికుల్ని పోలీసులు అరెస్టు చేసారు. నా కోసం పోలీసులవేట కొనసాగుతుండగా అరెస్టుకు గురికాకుండా రెండు నెలలు డ్యూటీకి పోకుండా, ఇంటి వద్ద వుండకుండా తప్పించుకు తిరిగాక తిరిగి ఉద్యోగంలో చేరాను. ఎమర్జెన్సీ ఎత్తివేసాక బహిరంగంగా, జోరుగా సాగిన విప్లవ రాజకీయ ప్రచార కార్యక్రమాల్లో, కార్మికుల సమ్మెలు, ఆందోళనల్లో చురుకుగా పాల్గొంటూ పోయాను. 1981 వరకు పార్ట్ టైమర్‍గా ఆర్గనైజేషన్‍ పనులు నిర్వహించి 1981 నుండి ఉద్యోగాన్ని వదిలి పూర్తికాలం కార్యకర్తగా మారాను. 1981 చివరలో సింరేణి బెల్ట్ కమిటీ సభ్యుడి గానూ 1992 లో బెల్ట్ కమిటీ కార్యదర్శిగానూ ఆ తర్వాత 1995లో ఏర్పడ్డ ఉత్తరతెలంగాణ స్పెషల్‍ జోనల్‍ కమిటీ (రాష్ట్ర స్థాయి కమిటీ) సభ్యుడిగానూ (బెల్ట్ కమిటీ కార్యదర్శి బాధ్యతతో సహా) బాధ్యతలు నిర్వర్తించాను. 1986లో అరెస్టుకు గురై రెండున్నర యేండ్లు జైలు జీవితం అనుభవించి నల్ల ఆదిరెడ్డితో బాటు నేను, మరో ఇద్దరు జైలు బంధనాలను బ్రద్దలు కొట్టుకొని తిరిగి విప్లవోద్యమ బాధ్యతలు  చేపట్టడం జరిగింది. 2004లో పార్టీ కేంద్ర కమిటీ నన్ను జార్ఖండ్‍ రాష్ట్రానికి ట్రాన్స్ఫర్‍ చేసింది. ఆ రాష్ట్రంలో మితద్రోహంతో 2009 జనవరిలో బొకారో పట్టణం దగ్గర అరెస్టు అయ్యి, తీవ్రమైన చిత్రహింసలు పొంది 29 కేసులు పెట్టబడి బొకారో, రాంచీ, వరంగల్‍ జైల్లల్లో నాలుగున్నర సంవత్సరాలు గడిపాను. జైలులో వున్న కాలంలో అనారోగ్యానికి గురైన కారణంగా రహస్య విప్లవోద్యమంలో పనిచేయలేక 2013 మే చివరలో జైలు నుండి విడుదలైనప్పటి నుండి జమ్మికుంటలోనే జీవిస్తున్నాను. నేను ఇంటికి వచ్చేనాటికి 1978లో పంపకాలు జరిగి నా తల్లిదండ్రుల సంపాదనలో నా వంతుకు వారసత్వంగా వచ్చిన భూమిని నా సోదరులు అమ్ముకున్నారు. నా ఇల్లును తమపేర మార్చుకున్నారు. ప్రస్తుతం నాకు స్వంత ఆస్తులేవీ లేవు.

2              మిమ్ములను ప్రభావితం చేసిన సాహిత్య సంస్థలు, రచయితల గురించి చెప్పాలి? అలాగే జమ్మికుంట ఆదర్శ కళాశాల విద్యార్థులు మీ ఆలోచనల మీద ఎలాంటి ప్రభావాన్ని చూపారు? జమ్మికుంటలో ఆదర్శ కళాశాల విద్యార్థులు నడిపిన విద్యుల్లత పత్రిక ప్రభావం మీమీద ఏమైనా వుందా? మీరు జమ్మికుంటో హోలట్‍ నడుపుతున్న కాలంలో జమ్మికుంటలో పరిస్థితులు ఎలావుండేవో చెప్పాలి?

                ఈ ప్రశ్నలన్నీటికి కలెగల్పుగా, సంక్షిప్తంగా జవాబు చెప్పుతున్నాను. నేను జమ్మికుంట హైస్కూల్‍లో 1968, 69 లో 9వ, 10వ (యస్‍.యస్‍.సి) తరగతి చదువుతున్నప్పుడు నా కన్న పై తరగతి చదువుతున్న మడిపెల్లికి చెందిన తిరుపతి ద్వారా శీశ్రీ రచనలు, నాస్తిక సాహిత్యం, సి.వి. రచించిన సత్యకామ జాబాలి లాంటి సాహిత్యం అంది చదివాను. 1970 నాటికే బీజప్రాయంలోనే దేవుళ్ళూ, పూజలు, నమాజ్‍లపై వ్యతిరేకత ఏర్పడింది. అంతవరకు రంజాన్‍, బక్రీద్‍ లాంటి సందర్భాల్లో సామూహిక నమాజ్‍లో పాల్గొన్న నేను 1971లో నా పెండ్లి సందర్భంగా తప్పనిసరై నమాజ్‍ చేసన నేను ఆ తర్వాత మరెప్పుడూ నమాజ్‍ చేయలేదు. దేవుళ్ళకు మొక్కుతూ పండుగ చేయలేదు.

                నేను జమ్మికుంట బస్టాండ్‍లో 1971 నుండి 73 చివరి వరకు ఫ్రెండ్స్ హోటల్‍ పేరుతో టీ స్టాల్‍ నడిపాను. ఎలా ప్రారంభించానో ఇప్పుడు యాదికి లేదు కాని విప్లవ రాజకీయాలతో కూడిన ‘‘పిలుపు’’ పత్రికను పోస్టుద్వారా రెగ్యులర్‍గా తెప్పించి అమ్మడం ప్రారంభించాను. మడిపెల్లి తిరుపతి కూడా రచనలు చేసేవాడు. అతని ద్వారా విద్యుల్లత, బద్‍లా కథలు అందేవి. ‘నూతన’, తదితర సాహిత్య పత్రికలు తెప్పించి టీ స్టాల్‍ వద్ద పెట్టి అమ్మేవాడిని. శీశ్రీ, వివి, చెరబండరాజు తదితరుల ప్రసంగాలు, కవితలు, జననాట్య మండలి విప్లవ పాటలు విని ఉత్సహం పొందాను. వివి గారి ఇంటికి పోయి మాట్లాడి పోస్టుద్వారా ప్రతినెల 30 సృజన పత్రికలు తెప్పిస్తూ టీ స్టాల్‍ వద్దే పెట్టి అమ్మాను. ముఖ్యంగా కాలేజీ విద్యార్థులు తీసుకునేవారు. విద్యార్థుల రూముల కాడికి పోతూ కూడా జననాట్యమండలి పాటలు వినిపించడం, సాహిత్యం ఇవ్వడం చేసేవాడి. అలాగే ప్రతి ఆదివారం హుజురాబాద్‍కు పోయి విద్యార్థుల రూముల్లో పాటలు వినిపించేవాడిని. ఆవిధంగా ఆవునూరి సమ్మయ్య, తాడిగిరి పోతరాజు, విద్యుల్లత విజయకుమార్‍, పల్లె కనుకయ్య తదితరులతో పరిచయాలు ఏర్పడ్డాయి. ఆవునూరి సమ్మయ్య, పోతరాజుల నేతృత్వంలో హుజురాబాద్‍లో జరిగే సాహిత్య సమావేశాల్లో పాల్గొనే వాడిని. నేను పాటలు పాడడం తప్ప రచయితను కాదు. జమ్మికుంట కాలేజీలో చదువుతున్న నల్ల సుధాకర్‍రెడ్డి ద్వారా అతని తమ్ముడైన నల్ల ఆదిరెడ్డితో బాటు సాహూ (శనిగరపు వేంకటేశ్వర్లు) తదితరుల పరిచయమై నా దగ్గరి నుండి సాహిత్యం తీసుకునేవారు. మా ఇంటికి దగ్గరలో వున్న విద్యార్థుల రూమును వ్యాయామ సెంటర్‍గా మార్చి, వ్యాయామం కోసం వచ్చే విద్యార్థులు చదువుకునేలా సాహిత్యం పెట్టేవాడిని.

                నేను 1973 చివరి వరకు జమ్మికుంటలో వున్నాను. ఆ కాలంలో రాడికల్‍ విద్యార్థి సంఘం కాని, విద్యార్థుల పోరాటాలు కాని లేవు. కాలేజీ లెక్చరర్లు, విద్యార్థులు జరిపిన ఎలాంటి సమావేశాల్లో  నేను పాల్గొనలేదు. నేను తెప్పిస్తున్న సాహిత్యం చదవడం, హుజురాబాద్‍ సాహితీ మిత్రులతో సంబంధాలు, విరసం పాఠశాల, జననాట్యమండలి పాటలు మాత్రమే ఆ కాలంలో నాపై ప్రభావం చూపాయి.

3              మీరు సింగరేణి ఉద్యోగంలో చేరేనాటికి సింగరేణిలో పరిస్థితులు ఎలా ఉన్నాయి?

                నేను ఉద్యోగంలో చేరేనాటికి సింగరేణి వ్యాప్తంగా కార్మికులలో సిపిఐ అనుబంణ ఏఐటియుసి, కాంగ్రెస్‍ అనుబంధ ఐయన్‍టియుసి (రివిజనిస్టు, బూర్జువా) యూనియన్ల ప్రాల్యమే కొనసాగుతుండేది. కంక బొంగులతో నిర్మించిన గడ్డి లేదా డాంబర్‍ రేకులతో కూడిన చిన్న చిన్న గుడిసెల్లో మెజారిటీ కార్మిక కుటుంబాలు జీవనం సాగిస్తుండేవి. అలాంటి కార్మిక బస్తీల్లో కరెంటు, నీరు, రోడ్లు, మురికి కాలువలు గానీ, విద్య, వైద్య సౌకర్యాలు గానీ వుండేవికావు. వందలాది గుడిసెలతో కూడిన బస్తీకి ఒకటి, రెండు నల్లాలు మాత్రమే వుండేవి. కొన్ని బస్తీలలో ఒక్క నల్లా కూడ లేక కార్మికులు స్వయంగా బావులు తవ్వుకునేవారు. నీటి కోసం నల్లాల కాడ ప్రతి రోజూ మహిళలు కొట్లాడుకునేవారు. బస్తీల కాడినుండి గనుల వద్దకు ప్రయాణ సౌకర్యాలు లేక కొన్ని కిలోమిటర్ల దూరం కాలినడకన లేదా సైకిళ్లతో లేదా బొగ్గు లారీలపై ప్రయాణం చేస్తూ కార్మికులు డ్యూటీలు చేసేవారు.

                గ్రామాల్లో భూస్వామ్య దొరలలాగే గనుల కాడ కంపెనీ అధికార్ల దౌర్జన్యాలు కొనసాగుతుండేవి. కంపెనీ అధికార్లను ‘‘అయ్యా దొరా’’ అంటూ కార్మికులు పిలుస్తుండేవాళ్ళు. అర్ధ బానిసల్లాగా అణగిమనిగి వుండేవాళ్ళు. గనుల్లోకి సరైన గాలి సప్లయి జరుగక, రక్షణ నియమాలు అమలుగాక కార్మికులు తొందరగా అలసిపోవడం, ప్రమాదాలకు గురికావడం, విషవాయువుల్లో పని చేయవల్సివస్తూ దీర్ఘ కాలిక రోగాల పాలవ్వడం, నష్టపరిహారాలు, వైద్యసదుపాయాలు సరిగాలేక పోవడం ఆనాటి పరిస్థితి. పనిభారం, వెట్టిచాకిరీలు అధికంగా వుండేవి. యేండ్ల తరబడి పనిచేస్తున్నా  ఉద్యోగాలకు పర్మినెంటు ఉండేది కాదు. బాయి పనికి పోయినోళ్ళు ప్రాణాలతో తిరిగి వస్తారో లేదో అనే భయంతో కుటుంబాలుండేవి. ప్రతి రోజూ యాక్సిడెంట్లు జరుగుతుండేవి. సంవత్సరంలో ఎంతోమంది కార్మికులు ప్రమాదాలకు లోనవుతూ, రోగాల పాలవుతూ చనిపోయేవారు. హక్కులు లేక, సౌకర్యాలు లేక, నిబంధనలు, చట్టాలు అమలుకాక, కార్మికులు, వారి కుటుంబాల బతుకులు చితికి పోతుండేవి.

                సింగరేణిలోని అన్ని ప్రాంతాలలో రాజకీయ నాయకులు, యూనియన్ల నాయకులు పోషించేటి గూండాల అరాచకాలు  ప్రజల పాలిట శాపంగా వుండేవి. మందమర్రిలో వేలాది ఎకరాల భూములు కల్గిన మాధవరావు కుటుంబం, ఆ కుటుంబంలోని శ్రీపతిరావు, అతని గూండాలు సాగించే గూండాయిజం, దోపిడీ, హత్యలు, అత్యాఆరాలకు అడ్డూ, ఆపు లేకుండేది.

                కార్మిక వర్గ ప్రయోజనాల పరిరక్షణ కోసమే పుట్టుకొచ్చాయని చెప్పబడేటి ట్రేడ్‍ యూనియన్ల నాయకులు వారి సిద్దాంతాలకు, లక్ష్యాలకు, బాధ్యతలకు తిలోదకాలు యిచ్చి కంపెనీకి తొత్తులుగా, పైరవీకారులుగా, లంచగొండులుగా, వ్యాపారులుగా మారిపోయి కార్మికవర్గానికి ద్రోహం చేస్తూ వచ్చేవారు. ఎమర్జెన్సీ చీకటి కాలంలో ప్రభుత్వాల, కంపెనీ యాజమాన్యపు దొపిడీ పీడనలు, అణచివేతలు, ట్రేడ్‍ యూనియన్ల ద్రోహాలూ, అసమర్థతలు  అనేక రెట్లు పెరిగిపోయి వారిపై కార్మికులకు వ్యతిరేకత,  అసహ్యం పెరిగిపోయింది. సింగరేణి కార్మికుల సమస్యలు ఎంత చెప్పుకున్నా వొడిచిపోవు.

4              సింగరేణి ఉద్యోగం మీ ఆలోచనలలో ఎలాంటి మార్పులు తెచ్చింది?

                గనులల్లో భయంకరమైన, ప్రమాదకరమైన పని స్థలాలు, పనిలో తీవ్రమైన కష్టాలు, ప్రమాదాలు, పనిభారాలు, శ్రమదోపిడీలు, అణచివేతలు, హక్కులు, సౌకర్యాల కరువు, ట్రేడ్‍ యూనియన్ల విద్రోహాలు తదితరాల గురించి ఎవరో రచయితలు రాసిన రాతలు చదివో, ఎవరో నాయకుల ప్రసంగాలు వినో కాకుండా నేను స్వయంగా గని భూగర్భంలో అతి తక్కువ జీతం లభించే జనరల్‍ మజ్దూర్‍గా అనేక పనులు చేస్తూ, అనేక సమస్యలను ప్రత్యేక్షంగా అనుభవిస్తూ గమనిస్తూ వచ్చాను. అప్పటికే నాకున్న సిద్దాంత రాజకీయ చైతన్యంతో అర్థం చేసుకుంటూ వచ్చాను. బస్తీలోని చిన్న గుడిసెలో, కరెంటు లేక, ఫ్యాను లేక, నీటి సప్లయిలేక, ఎండ వేడిమితో, వర్షాకాలంలో పై నుండి ఊరుస్తూ, నేలంత నీల్లు ఊరుతూ....భార్యా భర్తలం కష్టాలను భరిస్తూ జీవించాం.

                ఫలితంగా ప్రభుత్వాలపై, కంపెనీ యాజమాన్యంపై, ట్రేడ్‍ యూనియన్లపై వ్యతిరేకత పెరిగింది. విప్లవకర నాయకత్వంలో కార్మిక వర్గం చైతన్యయుతంగా, సంఘటితంగా పోరాటాలు సాగించపూనుకుంటే తప్ప సమస్యలకు పరిష్కారంలేదని భావించాను. అయితే ఉద్యోగం చేస్తూ, ప్రమోషన్లు పొందుతూ, డబ్బులు కూడబెడుతూ, భార్యా పిల్లలతో, సుఖ సంతోషాలతో జీవిస్తూ, కడుపులో చల్ల కదలకుండా - ప్రజల కోసం, విప్లవం కోసం పనిచేయడం సాధ్యం కాని పని అని అర్థం చేసుకున్నాను. అవసరాన్ని బట్టి, పసరిస్థితులను బట్టి ఎప్పుడైనా ఉద్యోగం వదులుకోవాల్సి వుంటుందనే ముందు చూపుతో ఉద్యోగంలో ఉన్నంతకాలం సాధారణ కార్మికునిగా ఉండడమే ఉపమోగకరమని భావించి ప్రమోషన్ల అవకాశాలను కూడా నిరాకరించాను. కార్మికునిగా, రాడికల్‍గా, పార్ట్టైమ్‍  కార్యకర్తగా 1981 ఏప్రిల్‍ వరకు కార్మికుల్ని ఆర్గనైజ్‍ చేస్తూ వచ్చాను. 1981 ఏప్రిల్‍లో నేను పని చేస్తున్న గని నుండి నేను, నాతోటి కార్మిక మిత్రుల నాయకత్వంలో సమ్మె ప్రారంభమై  అనేక ప్రాంతాలకు  విస్తరించి, చారిత్రాత్మక సమ్మెగా సాగి విజయవంతమైన ఆ సమ్మె  నుండే నేను పూర్తికాలం కార్యకర్తగా మారి విప్లవోద్యమంలో బాద్యతలు నిర్వర్తిస్తూ వచ్చాను. ఆ సమ్మె తర్వాతనే సి.కా.స. ను స్థాపించి గైడ్‍ చేయడం జరిగింది.

                నాలోనూ, నాలాంటి కార్యకర్తలలోనూ సిద్దాంత రాజకీయ అవగాహన కల్పిస్తూ, ఆలోచనల్లో మార్పులు తెప్పించడంలో 1977 మధ్యకాలం నుండి కామ్రేడ్‍ గజ్జెల గంగారం, నల్ల ఆదిరెడ్డిలు కల్పిస్తూ వచ్చిన బోధనలు, గైడ్‍న్స్లు ఎంతో తోడ్పడ్డాయి. నాలో పట్టుదలను, త్యాగనిరతిని పెంచాయి.

5              మీరు సింగరేణి కార్మికునిగా ఉద్యోగం చేస్తున్నప్పుడు బెల్లంపల్లిలో లేదా మొత్తం సింగరేణిలో ఎలాంటి పిరిస్థితులు ఉన్నాయి?

                ముందే చెప్పుకున్నట్లు ఎమర్జెన్సీ ఎత్తివేసే నాటికి అంటే 1977నాటికి కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలపై, రివిజనిస్టు, బూర్జువా పార్టీలు వాటి అనుబంధ ట్రేడ్‍ యూనియన్లపై సింగరేణి పారిశ్రామిక ప్రాంతంలోని కార్మిక వర్గానికీ ప్రజలందరికీ తీవ్రమైన వ్యతిరేకత, అసహ్యం పెరిగిపోయింది. సింగరేణి కార్మికుల్లోనైతే ఇక ఎంత మాత్రం భరించనంతగా అసహనం పెరిగింది. వర్గ కసి కట్టలు తెంచుకునేలా పరిస్థితులు ఏర్పడ్డాయి. ‘‘ఒక నిప్పురవ్వ దావానలం సృష్టించగలదు’’ అన్నట్లు  పోరాడే విప్లవకర నాయకత్వం అండ లభిస్తే కార్మికోద్యమాలు ప్రజ్వరిల్లే పరిస్థితులు ఏర్పడ్డాయి.

                ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో ప్రజల్లో విస్తృతంగా రాజకీయ ప్రచారం చేయాలని, ప్రజలను చైతన్య పర్చుతూ, సంఘటిత పర్చుతూ, సమస్యలని మా విప్లవ పార్టీ (సి.పి.ఐ-యంయల్‍- పీపుల్స్వార్‍ పార్టీ) తీసుకున్న నిర్ణయంతో రాష్ట్ర వ్యాప్తంగా అందులో భాగంగా సింగరేణి ప్రాంతంలో రాడికల్‍ విద్యార్థి, యువజనులు, కార్మికులు, జననాట్యమండలి బృందాలు పెద్దఎత్తున ప్రచారం ప్రారంభించాయి. నేనూ, నాలాంటి విప్లవాభిమానులైనా కార్మికులంతా రాడికల్స్ పేరుతో గనులు, బస్తీలు, విద్యాసంస్థలు, గ్రామల్లో రాజకీయ ప్రచారం కొనసాగించాం. కరపత్రాలు, వాల్‍పోస్టర్లు, బస్తీ మీటింగులు, బహిరంగ సభలతో సింగరేణి ప్రాంతం ఎరుపెక్కింది. 

                ఫలితంగా అనేక సమస్యలపై రాడికల్స్ నాయకత్వంలో ఎక్కడికక్కడ పోరాటాలు బ్రద్దలవ్వడం ప్రారంభమైంది. కార్మికుల్లోనూ ఐక్యత, కార్మికులు, విద్యార్థి, యువకుల్లోనూ ఐక్యత పెరుగుతూ సంఘటిత పోరాటాలు సాగుతూ పోయాయి. ముఖ్యంగా గనులల్లో గాలి సప్లయి కోసం, బెల్లంపల్లి పట్టణాన్ని సుందరంగా మార్చే పేర గుడిసెలను కూల్చపూనుకున్న బెటర్‍మెంట్‍ కమిటీని వ్యతిరేకిస్తూ, ఎమర్జెన్సీ కాలంలో ‘‘కంపల్సరీ డిపాజిట్‍ స్కీం’’ సి.డి.యస్‍.- పేరుతో జీతాల్లో కోత విధించిన డబ్బును తిరిగి చెల్లించాలని డిమాండ్‍ చేస్తూ, తగ్గించిన బోనస్‍ శాతాన్ని తిరిగి పెంచాలనీ, బెల్లంపల్లిలో రాజేశ్వరీ అనే కార్మికుని బార్యను చెరచి చంపి ఆత్మహత్యగా చిత్రించిన కంపెనీ అధికారి కొడుకును శిక్షించాలనీ, బదిలీ కార్మికులను పర్మినెంటు చేయాలనీ, విద్య, వైద్యం, నీరు, కరెంటు సౌకర్యాలు మెరుగు పర్చాలని తదితర డిమాండ్లతో, పేరుకుపోయివున్న సమస్యలను పరిష్కరించాలంటూ సంఘటిత పోరాటాలు సాగుతూ పోయాయి. ప్రతి సమ్మె సందర్భంగా ఊరేగింపులు, ధర్నాలు, జననాట్యమండలి పాటలు, నినాదాలు మారుమోగాయి. దొంగ ట్రేడ్‍ యూనియన్ల నాయకత్వాలను కాలదన్నుతూ విప్లవకర నాయకత్వంలో నిరవధిక సమ్మెలు సాగుతూ విజయవంతమవుతుండడంతో కార్మికులకు తమ శక్తి ఎలాంటిదో తెలియవచ్చింది. కార్మికుల్లో, ప్రజల్లో రాడికల్స్ పై అభిమానం పెరుగుతూ పోయింది. రాడికల్‍  విద్యార్థి సంఘం, రాడికల్‍ యువజన సంఘం, రాడికల్‍ కార్మిక యూనిట్ల నిర్మాణాలు బలపడుతూ పోయాయి.

                అయితే ఈ పరిణామాలను ప్రభుత్వం, కంపెనీ యాజమాన్యం, జాతీయ దొంగ ట్రేడ్‍ యూనియన్లు, పాలకవర్గ పార్టీలు సహించలేకపోయాయి. తమ దోపిడీ వర్గ విధానాలను పరిరక్షించుకునేందుకు కూలిపోతున్న తమ పునాదులను, పలుకుబడులను కాపాడుకునేందుకు కల్సికట్టుగా కుట్రలు సాగించిండ్లు. వారి రక్షకులైన పోలీసుల అండతో ఉద్యమాలను, విప్లవ సంస్థలను, మిలిటెంటు నాయకులను దెబ్బతీసేందుకు పూనుకున్నరు. అందులో భాగంగా ‘‘స్ట్రయిక్‍ కంట్రోలింగ్‍ కమిటీల’’ పేర గనుల పై గూండాల కమిటీలను నిర్మించడం, అవి విఫలమైన తర్వాత ‘‘గ్రీవెన్స్ ప్రోసీజర్‍’’ (సమస్యలను పరిష్కరించుకునే పద్దతి) పేర తడి బట్టతో గొంతులు కోసే విధంగా సమస్యలను, చర్చలను సాగిస్తూ, పోరాట పటిమను దెబ్బతీసేటి విధానాన్ని ప్రారంభించిండ్లు. ఈ ప్రయత్నాలు కూడా విఫలమయ్యాక ట్రేడ్‍ యూనియన్లు క్షమించరాని ద్రోహానికి పాల్పడుతూ - ‘‘మేము కొత్తగా డిమాండ్లు పెట్టమని, సమ్మెలకు పూనుకోమని, కార్మికుల సమ్మెలకు మద్దతివ్వమని, సమ్మెకారులపై మేనేజిమెంటు తీసుకునే చర్యలను వ్యతిరేకించం’’ అంటూ సిగ్గులేకుండా మేనేజిమెంటుకు రాసిచ్చిండు. ప్రతి అణచివేత రూపాన్ని పోరాటాల ద్వారా కార్మికవర్గం ఓడిస్తూ పోతుంటే తిరిగి కొత్తకొత్త అణచివేత రూపాలు అమలు చేయ పూనుకున్నారు. ఎనమిది మస్టర్ల జీతాల కోత చట్టం, అత్యవసర సర్వీసుల చట్టం (ఎస్మా) లాకౌట్ల ప్రకటన, అరెస్టులు, డిస్మిస్‍లు అమలుకు వచ్చాయి. ప్రతి అణచివేత రూపాన్ని, నిర్భంధాలను విప్లవకర నాయకత్వంతో కార్మిక వర్గం సంఘటిత పోరాటాల ద్వారా ప్రతిఘటిస్తూ, ఓడిస్తూ వచ్చింది. సమ్మెలకు, కంపెనీ పొందిన నష్టాలకు కారకులంటూ నన్నూ, నాతోటి మిలిటెంటు కార్మికుల్ని డిస్మిస్‍ చేసేందుకు పూనుకుని కార్మికుల వ్యతిరేకతకు భయపడి విరమించుకున్నారు.

                ‘‘తుపాకులతో దుక్కిదున్ని పంటలు పండించలేరు, తూటాలతో గనుల నుండి బొగ్గు వెలికి తీయలేరు. గనులకు తాళాలు వేస్తూ గన్నులతో అణిచేస్తే, చిచ్చురగిలి సింగరేణి నిప్పులయ్యి మండుతుంది’’ అంటూ నిర్భంధాలు ప్రతిఘటనకు దారితీస్తూ పోరాటాలు పెరుగుతూ పోయాయి.

7              మీ మొదటి రచన ఏది? కథనా, కవితనా, పాటనా? అది ఏ సందర్బంలో వచ్చింది?

                నా మొదటి రచన పాటనే. 1974 ప్రారంభలో నేను మందమర్రికి పోయి రోజుకు నాలుగు రూపాయల వేతనంతో టెంపరరీ మజ్దూర్‍గా పనిచేస్తున్నప్పుడు సింగరేణి కార్మికుల జీవన పరిస్థితులను చూసాను. కార్మికుల బతుకులకు అద్దం పట్టే విధంగా ‘‘సింగరేణి బతుకులు’’ పేరుతో మొదటి సారిగా పాట రాసాను. భూమయ్య, కిష్టగౌడ్‍ల ఉరి శిక్షలను రద్దుచేయాలంటూ 1974 మధ్య కాలంలో రాష్ట్ర పౌరహక్కుల సంఘం బ్యానర్‍తో మందమర్రి, బెల్లంపల్లి, మంచిర్యాలలో బహిరంగ సభలు జరిగాయి. ఆ సభల్లో శీశ్రీ, పత్తిపాటి వెంకటేశ్వర్లు తదితరులు ప్రసంగించగా హైదరాబాద్‍ జననాట్య మండలి బృందం సాంస్కృతిక ప్రదర్శన లిచ్చింది. ఆ సందర్భంగా ఆ వేదికలపై నేను రాసిన పాటను నేనే పాడి వినిపించాను. ఆ పాట కార్మికుల్లో మంచి ప్రాచూర్యం పొందింది. 1974, 75లలో హుజూరాబాద్‍, కరీంనగర్‍లో శీశ్రీ పాల్గొన్న బహింరగ సభలల్లో నేను పాటలు పాడిన తర్వాత తిరిగి ఈ సభల్లోనే పాడాను.

8              సమ్మె అనే కథను మీరు, నల్ల ఆదిరెడ్డి, చందు రాసారని విన్నాను. నిజానికి ఆ కథను మగ్గురూ రాయవల్సిన అవసరం ఎందుకు వచ్చింది?

                ఒక్క రోజు సమ్మె చేసినా కూడా చట్ట విరుద్ద సమ్మెల పేరుతో రోజుకు ఎనిమిది రోజుల జీతం కోత పెట్టేలా 1936లో బ్రిటీష్‍ ఇండియా పాలకులు అమలుకు తెచ్చిన ఫాసిస్టు చట్టాన్ని ‘‘స్వతంత్ర’’ భారతదేశపు పాలకులు కూడా అమలుచేయ పూనుకున్నందుకు నిరసనగా నేను పనిచేస్తున్న కళ్యాణిఖని రెండవ భూగర్భ గని నుండి నేను మరియు నాతోటి కార్మిక మిత్రుల ప్రత్యక్ష నాయకత్వంలో 1981 ఏప్రిల్‍ 18 నాడు సమ్మె ప్రారంభమై దినదినం  విస్తరిస్తూ గోదావరిఖని గనుల వరకు విస్తరించి యాబై ఆరు రోజుల పాటు సంఘటితంగా, సమరశీలంగా సాగి విజయవంతమైంది. బొగ్గు ఉత్పత్తులు ట్రాన్స్ పోర్టులు ఆగిపోయిన ఫలితంగా ఆ సమ్మె  ప్రభావం దక్షణ భారతదేశం పైపడింది. ఆ చారిత్రాత్మకమైన సమ్మె కార్మిక వర్గాన్ని, విప్లవ ప్రజానీకాన్ని, కవులూ, రచయితలను ప్రభావితం చేసింది. ఆ పోరాట గాథలను కథలుగా ప్రజల్లోకి తీసుకుపోవాలనే ఆలోచన వచ్చింది. అప్పటికీ కథలు రాసిన అనుభవం లేకపోయినా కూడా కథలు రాసేందుకు నేనూ పూనుకున్నాను. ఆ సమ్మెలో మా వెనుకవుంటూ గైడ్‍ చేసిన నల్ల ఆదిరెడ్డితో బాటు సమ్మె పోరాటానికి ప్రభావితుడైన పి. చందు కూడ రాసేందుకు పూనుకున్నాడు. అలా ఒక్కొక్కరు ఒక్కొక్క సందర్భాన్ని కథగా మలిచారు. సమ్మె ప్రారంభం, సమ్మె విస్తరణ, నిర్భందంలో సమ్మె, సమ్మె విజయం, లీడర్‍ - ఇలా ముగ్గురు కలిసి రాసిన కథలకు రచయితగా ‘‘కార్మిక’’ అనే పేరును పెట్టడం జరిగింది. రహస్య విప్లవోద్యమంలో పనిచేస్తుండే కార్యకర్తలు రచయితలుగా తమ స్వంత పేర్లు పెట్టుకుని ప్రచారం పొందాలనుకోరు కాబట్టి చందు రాసిన కథను కూడా కలిపి కార్మిక పేరుతోనే ప్రచురించడం జరిగింది.

8              మీరు, చందు, అల్లం రాజయ్య, తుమ్మేటి రఘోత్తమరెడ్డి ‘కార్మిక’ పేరుతోనే కథలు రాసారు కదా.  ఒకే పేరుతో ఇంత మంది ఎందుకు రాసారు?

                విప్లవోద్యమంలో కొనసాగుతుండే కార్యకర్తలు తమ కులం, మతం, స్వంత పేరు, స్వగ్రామం ప్రకటించుకోకుండా మారు పేర్లతో ఉద్యమంలో కొనసాగుతూ, మారు పేర్లతోనే రచనలు కూడా చేస్తుంటారు. వ్యక్తి గతమైన పేరు ప్రఖ్యాతుల కోసం, గొప్పలు పొగడ్తలు రావాలనే సంకుచితత్వంతో పనిచేయరు. రహస్య జీవితంలో లేని వారు కూడా కొందరు వేరే కలం పేరుతో రాసే వారుంటారు. నా సంపాదకత్వంలో పార్టీలో నడిచిన ‘‘నెత్తుటి గోదారి’’ సాహితీ పత్రికలో నేను కార్మిక, కర్షక, శ్రామిక, గెరిల్లా, బుల్లెట్‍ తదితర పేర్లతో రాసేవాడిని. కార్మిక పేరుతో అరుణతారలో కథలు జననాట్యమండలి పాటలు వచ్చాయి. కార్మిక పేరు మాత్రమే ప్రచారంలోకి వచ్చింది.  నేను విప్లవోద్యమంలో రహస్య జీవితం పాటించడం వల్ల రెగ్యులర్‍గా సాహిత్య పత్రికలు చదువలేక పోయినందున అల్లం రాజయ్య, రఘోత్తమరెడ్డి, చందులు కూడా కార్మిక పేర్లతో రచనలు చేసినట్టు నాకు తెలియదు.

9              బెల్లంపల్లి అనగానే సుధ (సుందిల్ల ధర్మయ్య) గుర్తుకు వస్తాడు అంటారు. అలాంటి సుధతో మీకు పరిచయం  ఉన్నదా వుంటే ఆ అనుభవాలు చెప్పగలరా?

‘‘సుధ’’ అంటే సుందిల్ల ధర్మయ్య. తన ఇంటిపేరు, తన పేరులోని మొదటి అక్షరాలను కలిపి ‘సుధ’  పేరుతో రచనలు చేస్తూ సుధగానే ప్రచారం పొందాడు. ఆదిలాబాద్‍ జిల్లా (ప్రస్తుతం మంచిర్యాల జిల్లా) లోని జయపూర్‍ మండలంలోని ‘గంగిపెల్లి’ వారి స్వగ్రామం. ఎంతోమందిలాగే బతుకుకోసం స్వగ్రామాలను వదిలిపెట్టి పారిశ్రామిక ప్రాంతాలకు పోయి కార్మకుల్లా మారిన ప్రజలలాగే సుందిల్ల ధర్మయ్య తల్లి దండ్రులు కూడ కాగజ్‍నగర్‍లోని బట్టల మిల్లులో కార్మికులుగా పనిచేస్తూ జీవించేవారు. ముగ్గురు కొడుకుల్లో పెద్దవాడు ధర్మయ్య. రెండవ వాడు రాజయ్య మూడవ చిన్న కొడుకు అంజయ్య కూడా తల్లి దండ్రులతోనే కాగజ్‍నగర్‍లో  వుండేవాళ్లు. ధర్మయ్య కూడా మిల్లులో స్పిన్నర్‍గా పనిచేసేవాడు. కుటుంబాల్లోని ఆడా, మగా కార్మికులుగా పనిచేస్తున్నా కూడా కడుపేదరికంలో జీవించేవారు.

                ఆ కుటుండంలోని ముగ్గురు అన్నదమ్ములు విప్లవోద్యమాల ప్రభావానికి విప్లవాభిమానులుగా, కళాకారులు, రచయితలుగా మారారు. 1979 నుండి 1990 వరకు దాదాపు 60 నుండి 70 పాటల వరకు జనాట్యమండలి పాటలను సుధ రాసివుంటడు. వీటిలో చాలా పాటలు ప్రజల్లో చాలా ప్రచారం పొందాయి. అలాగే ఆ రోజుల్లో రాష్ట్రంలో అనేక  వేదికలపై జననాట్యమండలి బృందాలు ప్రదర్శించిన ‘‘రగల్‍జెండా బ్యాలె’’ ఒగ్గు కథ కూడా కామ్రేడ్‍ సుధ రాసిండు. ఎమర్జెన్సీ తదనంతరం బెల్లంపల్లిలో పాముల రాంచందర్‍ నేతృత్వంలో జననాట్యబృందం ఏర్పడి వందలాది ప్రదర్శనలిచిచ్చింది. ఆ బృందంలో సుధతో బాటు అతని తమ్ముడైన సుందిల్ల రాజయ్య కూడ సభ్యులుగా పనిచేసారు. (ప్రస్తుతం ఈ రాజయ్య మందమర్రిలో స్థిరపడి తెలంగాణ ప్రభుత్వ అనుకూల ప్రచార దళంలో పనిచేస్తూ ప్రభుత్వ కళాకారుడిగా పొట్టపోసుకుంటున్నాడు. నాడు హైదరాబాద్‍ కేంద్రంగా గద్దర్‍ నాయకత్వంలో నడిచిన జననాట్యమండలి బృదంలో దాదాపు మూడు సంవత్సరాలు సుధ పనిచేసాడు. అయితే ఆ బృదం నాయకత్వంలో కొనసాగిన అన్యవర్గ ధోరణులను తట్టుకోలేక ఆ జెయన్‍ఎమ్‍ ను వదిలివచ్చి ఏ నిర్మాణంలోనూ కొనసాగకుండా ఒంటరిగానే కాగజ్‍నగర్‍ మరియు సింగరేణి ఏరియాలలో తిరుగుతూ పాటలు రాస్తుండేవాడు. సుధకు చిన్న తమ్ముడైన అంజయ్యను విప్లవాభిమానిగా వున్నందుకే చంద్రబాబు ప్రభుత్వ పోలీసులు పట్టుకొని కాల్చిచంపారు.

                సుధ కుటుంబం కడుపేదరికంతో జీవిస్తుండేది. భార్య కొడుకుతో కలిసి కొంతకాలం మహారాష్ట్రంలోని చంద్రాపూర్‍ కాలరీ ప్రాంతంలో, ఆ తర్వాత సింగరేణి ప్రాంతమైన రామక్రిష్ణాపురంలో ప్రయివేటు టీచర్‍గా పనిచేసిండు సుధ. మంచి విప్లవగేయాలు రాసిన, పాడిన రచయిత, కళాకారుడైన ధర్మయ్య (సుధ) కు మత్తు పానీయాలు సేవించేటి, తంబాకు సున్నం నలిసిన సుడితిని తినేటి చెడు అలవాటు ఉండేది. 1991లో కాగజ్‍నగర్‍కు పోయిన సందర్భంగా పోలీసులు పట్టుకుపోయి వేధించిండ్లు. ఆ సందర్భంగా మానసిక బాధకుగురై కల్తీ కల్లు తాగడం జరిగి ఆరోగ్యం దెబ్బతిన్నది. వెంటనే కుటుంబసభ్యులు హాస్పిటల్‍కు తీసుకుపోయినా ఫలితం లేక మరణించాడు. సుధ సజీవంగా లేకపోయినా కూడ అతను రాసిన, గానం చేసిన పాటలు ప్రజల హృదయాలలోనూ, జననాట్యమండలి పుస్తకాలలోనూ సజీవంగానే వున్నాడు.

10           ఇంకా ఇలా మరుగున పడివున్న కళాకారులు ఎవరన్నా వున్నారా?

                గోదావరి కేంద్రంగా రాజన్న అనే కళాకారుని నేతృత్వంలో ఒక జననాట్యమండలి బృందం 1980 దశకం ప్రారంభంలో కొంత కాలం పనిచేసింది. సింగరేణి ప్రాంతంలో సాగిన సంఘటిత కార్మికోద్యమాలు, సింగరేణికి చుట్టూతా సాగిన రైతాంగ, ఆదివాసీ పోరాటాలు, గెరిల్లా దళాల కార్యకలాపాలవల్ల ప్రజానీకం ఎంతో ఉత్తేజితులవ్వడం ఎందరో రచయితలు, కళాకారులు ఉద్భవించడం జరిగింది. అయితే నిర్భందాలు, నిషేదాల వల్ల వారందరూ ప్రచారం పొందలేదు. ప్రత్యేక తెలంగాణ ఉద్యమ కాలంలో కొందరు తమ కళలను ప్రదర్శించగలిగినప్పటికీ వారి గురించి నాకు తెలియదు.

11           మీ చుట్టూ వున్న ఏ సామాజిక, రాజకీయ, ఆర్థిక పరిస్థితులు మిమ్ములను సాహిత్యంవైపు, ఉద్యమం వైపు నడిపించాయి?

                విద్యార్థి దశలోనే రైతుగా, కార్మికునిగా శ్రమలో పాల్గొంటూ, పేదరికాన్ని అనుభవిసూ, బీజరూపంలో విప్లవ, నాస్తిక సాహిత్యం పఠిస్తూ చైతన్యం పొందిన నేను సింగరేణి కార్మికునిగా మారి, మందమర్రిలో జీవిస్తూ ఆనాటి భౌతిక పరిస్థితుల వల్ల అనేక మార్పులకు లోనయ్యాను. ముఖ్యంగా...

                తమ కండలను కరిగిస్తూ, తమ నెత్తురు ధారబోస్తూ, ఉత్పత్తులు తీసి దేశానికి వెలుగునిచ్చేటి కార్మికులు చీకట్లో చితికి పోతుండటం, సకల ఉత్పత్తులను సృష్టిస్తుండేటి కార్మికులు, రైతాంగం కరువులతో, ఆకలి బాధలతో బతుకుతుండటం.  అడ్డూ అదుపూ లేకుండా పారిశ్రామిక ప్రాంతంలో గూండాయిజం, అత్యాచారాలు, హత్యలు కొనసాగుతుండటం. గ్రామాల్లోని భూస్వాములలాగే కంపెనీ అధికార్ల దొరపెత్తనాలు, జులుం కొనసాగుతుండటం, కార్మికవర్గానికి ఉపయోగపడే చట్టాలు, రక్షణ చట్టాలు, ట్రేడ్‍ యూనియన్లతో జరిగే అగ్రిమెంట్లు, సంక్షేమ కార్యక్రమాలు కాగితాలకే పరిమితమవ్వడం, స్వాతంత్య్రం, గణతంత్రం, ప్రజాస్వామ్యం పేరుతో ప్రజలను మభ్యపెడుతూ పాలన సాగించే పార్టీలు దళారీ పెట్టుబడి దార్ల, భూస్వాముల, సామ్రాజ్య వాదుల ప్రయోజనాలను పరిరక్షిస్తూ ప్రజలను దోపిడీ పీడనలకు, అణచివేతలకు గురిచేయడం, కార్మికవర్గాన్ని చైతన్యపర్చుతూ, సంఘటిత పర్చుతూ, కార్మిక శక్తిని ప్రదర్శింపచేస్తూ కార్మికవర్గ ప్రయోజనాలను పరిరక్షించవల్సిన ట్రేడ్‍ యూనియన్లు ముఖ్యంగా ఎర్రజెండా యూనియన్లుగా చెలామని అయ్యేవారు కార్మికవర్గ ద్రోహులుగా, కంపెనీతొత్తులుగా మారడం. ప్రజలకోసం నిజాయితీగా, నిస్వార్థంగా పనిచేస్తుండే వారిని, న్యాయం కోసం, హక్కులకోసం, సమస్యల పరిష్కారం కోసం పోరాడుతున్న ప్రజలను చిత్రహింసలకు, నిర్భంధాలకు, హత్యలకు, అత్యాచారాలకు గురిచేస్తుండటం....అదిగో ఇలాంటి పరిస్థితుల మధ్య నేను జీవించాను. ఇలాంటి పరిస్థితులను గమనించాను. కార్మికునిగా దోపిడి పీడనలకు, అణిచివేతలకు, అసౌకర్యాలకు గురయ్యాను. అలాగే దేశంలోని పీడిత ప్రజానీకాన్ని ఉత్తేజపర్చిన నగ్జల్‍బరీ, శ్రీకాకుళ ఉద్యమాలు, జగిత్యాల జైత్రయాత్రలు, సింగరేణి సంఘటిత కార్మికోద్యమాలు, విప్లవరాజకీయ బోధనలు నన్ను ఉత్తేజపర్చుతూ, చైతన్యపర్చుతూ నన్ను రచయితగా, గాయకుడిగా, ఉద్యమకారునిగా, విప్లవకారునిగా మార్చాయి.

15           మీ సహచరి గురించి చెప్పండి? మీ సహచరి గురించి పి.చందు రాసిన నవల గురించి చెప్పండి?

                లాకప్పులో చిత్రహింసలు పొంది కామ్రేడ్‍ క్రిష్టమూర్తితోబాటు చావు బతుకుల్లో కొట్టుమిట్టాడుతూ, కదలలేని స్థితిలోవున్న కామ్రేడ్‍ జిలానీబేగం జ్ఞాపకాలుగా అనేక మంది విప్లవకారులను, వారి త్యాగాలను గుర్తుచేస్తూ ‘‘నెత్తుటి ధార’’ పేరుతో నవల రాసిన మిత్రుడు చందుకు అభినందనలు. నా సహచరి జిలానీ బేగంను చందు ఎరిగివున్నప్పటికీ ఆమె జీవిత చరిత్ర అతనికి పూర్తిగా తెలియదు. నెత్తుటిధార నవలలో ఎవరికి ఎలాంటి లోపాలు కనిపించినా కూడా ఆ నవల ద్వారా పాఠకులకు అనేకమంది అమరుల త్యాగాలను గుర్తుచేస్తూ, కన్నీళ్లు తెప్పించిండు రచయిత.

                ఆ నవలలో ముద్రించబడిన నేను రాసిన కవితలో నేను చెప్పినట్లుగా - సజీవంగా ఉన్నప్పుడు కొందరికి మాత్రమే తెల్సిన జిలానీ బేగం, అసువులు బాసాక అమరురాలిగా ఎర్రజెండాలో వెలిగిపోతూ లక్షలూ, కోట్లాది మందికి తెలిసిపోయింది. విప్లవోద్యమంలో పూర్తికాలం కార్యకర్తగా పాల్గొనేందుకు ఆమె పడిన తపన, ఉద్యమంలో ఆమె పాత్ర, త్యాగనిరతి గురించి ప్రస్తుతం నేను రాస్తున్న నవలలో పూర్తిగా పేర్కొంటాను. ముద్రణకు నోచుకుంటే చదవండి.

16           ప్రస్తుత కాలంలో మార్క్సిజం, లెనినిజం, మావోయిజం బలహీనపడింది. ఇది ప్రజల సమస్యలకు పరిష్కారంం చూపలేదని కొందరు అంటున్నారు. ఇది నిజం అంటారా?

                ఈ ప్రశ్న చాల బరువైంది. మార్క్సిస్టు వ్యతిరేకులకు లేదా సామాజిక ఉద్యమాలు విప్లవోద్యమాలలో జరిగిన వైఫల్యాలు, ఓటములవల్ల నిరుత్సాహం చెంది ప్రజలపైన సిద్దాంతంపైన నమ్మకం కోల్పోయిన వారికి నేను చెప్పే జవాబు రుచించకపోవచ్చు. అయినప్పటికీ నాకున్న అవగాహన, నాకున్న పరిమితుల్లో  నా మాటల్లో చెప్పుతాను.

                మార్క్సిజం + లెనినిజం + మావోయిజం = మార్క్సిజం. మార్క్సిజం అనేది గతితార్కిక, చారిత్రక, భౌతికవాద సిద్దాంతం. అది ఒక సైన్సు, సిద్దాంతం లేదా సైన్సు బలహీనపడడం, పనికిరాకుండా పోవడం అంటూ వుండదు. ఆ సిద్దాంతం వెలుగులో జరిగే ఉద్యమాలు, విప్లవాలు బందు పడడం, బలహీన పడడం, విజయాలు సాధించడం, ఓటమికి గురికావడం జరుగుతుంటాయి. అందుకు ఆనాటి భౌతిక పరిస్థితులు, నాయకత్వ  సమస్యలు, పరిస్థితులు సరిగా అధ్యయనం చేయకపోవడం, పరిస్థితులకు తగ్గట్టుగా సిద్దాంతాన్ని అన్వయించడంలో, వ్యూహం, ఎత్తుగడలు రూపొందించడంలో లోపాలు, విప్లవశక్తుల కన్న విప్లవ ప్రతిఘాతుల శక్తి బలంగా వుండడం లాంటివి ఉద్యమాలు, విప్లవాలు, విజయాలు బలహీనపడడానికి, దెబ్బతినడానికి కారణమవుతుంటాయి. విప్లవోద్యమాలు ప్రజ్వరిల్లడానికి భౌతిక పరిస్థితులు అనుకూలంగా ఉన్నప్పటికీ, విప్లవకర సిద్దాంతం ఉన్నప్పటికీ, ఆ సిద్దాంతం వెలుగులో ప్రజల్లోకి పోయి పనిచేసే విప్లవకర నాయకత్వం లేకపోతే విప్లవాలు ఉండవు. మార్క్సిస్టు మహోపాధ్యాయులు చెప్పిన చారిత్రక సత్యాన్ని అర్థంచేసుకోకపోతే విప్లవకర సిద్దాంతమే పనికి రాదనో లేదా సిద్దాంతం బలహీనపడిందనో, దానికి కాలం చెల్లిందనో అనుకునే వారుంటారు.

                ప్రస్తుతం ప్రపంచాన్ని అతలాకుతలం చేస్తూ, కోట్లాది మందిని వ్యాధిగ్రస్తులను చేస్తూ, ఈ పాటికే లక్షమంది ప్రాణంతీసిన కరోనా వైరస్‍కు ప్రస్తుతానికి సరైన మందులేకపోతే వైద్యశాస్త్రం పనికిరానిదన్నట్లు, బలహీనపడినట్లు భావించలేం కదా. గతంలో కలరా, ప్లేగు, మసూచి, డెంగూ, ఎబోలా లాంటి అనేక వ్యాధులు పుట్టుకువచ్చి వేలూ, లక్షలాది మంది చనిపోయిన సంగతులు తెలిసిందే. ఆయా సందర్భాలలో ఆ వ్యాధులకు, మహమ్మారిని అరికట్టడంలో వైఫల్యం జరిగినప్పటికీ, ఆ తర్వాత సరైన మందులు కనుగొనడం, చికిత్సలో మెరుగుదల రావడం బరిగింది. ఈనాటి కరోనా వైరస్‍ను కూడా సైన్సు అరికట్టగలదు. వైద్య శాస్త్రాన్ని, సైన్సును కాదని చెప్పి యాగాలు, హోమాలు, దీపాల వెలుగులు, గోమూత్రాలు, ఆవు పేడతో కరోనా వైరస్‍ను నిర్మూలించగలమని చెప్పేటి భావవాదుల ప్రచారం తప్పు కదా. ఈ భావవాదులు కూడా తమ ప్రచారానికి, చిన్న చిన్న వ్యాధులకు గురైనప్పుడు కూడా సూపర్‍ స్పెషాలిటీ దవాఖానలకు, విదేశాలకు పరిగెట్టుతూనే సైన్సును, వైద్యశాస్త్రాన్ని వ్యతిరేకిస్తుంటారు.... మార్క్సిజం బలహీనపడిందనో, పనికిరాని పాత చింతకాయ పచ్చడిగానో చెప్పేవారు మార్క్సిజానికి ప్రత్యామ్నాయంగా నేడు ఆధిపత్యంలో వున్న పెట్టుబడిదారి సిద్దాంతం అనుకుంటే అది ప్రపంచాన్ని పలు విధాలుగా విధ్వంసపరుస్తూ, కోలుకోలేని విధంగా సంక్షోభాలలో అతలాకుతల మవుతుండటం...అది విజయవంతమైనట్లా? సరైన సిద్దాతమన్నట్లా?....ఆలోచించండి. కుళ్ళి కంపుగొడుతున్న దానిని తొలగించి పాతరేసే శక్తుల బలహీనత వల్లే అది అస్థిత్వంలో వుండడం వాస్తవం కాదా.

17           సామాజిక ఉద్యమాల్లోకి యువతరం, కొత్తతరం ఎందుకు రాలేకపోతున్నారు?

                నిజమే. సమాజంలో మార్పును కోరుకునే వ్యక్తులు, సంస్థలు, ఉద్యమకారులు ఆశించినట్లుగా సామాజిక  ఉద్యమాల్లోకి యువతరం రాలేకపోతున్నారనేది నిజమే. అందుకు యువతరాన్ని తప్పుపట్టలేం. ఉద్యమాలు, విప్లవాలు కోరుకుంటేనేరావు కదా!

                అన్నం కావాలి. అన్నంతిని ఆకలిని తీర్చుకుని ఆరోగ్యంగా వుండాలి అని కోరుకుంటేనే కడుపు నిండదు కదా. కంచంలోకి బువ్వ రావాలంటే - అంతకు ముందటి శ్రమలన్నీ జరుగాలి. అంటే - వ్యవసాయంలోని పనులన్నీ జరుగాలి. పారేటి నీటిని ఆనకట్టల ద్వారా పంటపొలాల వరకు మళ్లించాలి. నీరు వరదలా పారుతున్నప్పుడు నీటిని మళ్లించాం సరే కానీ....నదులు, వాగులు పారనప్పుడు ఎలా? వ్యవసాయం ఆపుకుంటామా? ఆకలితో బాధపడుతామా లేదు. బావులు తవ్వి, బోర్లు వేసి భూగర్బం నుండి నీటిని తోడుతూ పంటలు పండిస్తాం కదా! అంటే మన తండ్రులు, తాతల కాలంలోలాగ. వర్షం కొట్టి, వాగులు పొర్లి, చెరువులు నిండి, మత్తడి దుమికినప్పుడే, బావిలో నీరు ఊరినప్పుడే వ్యవసాయం చేయండం గాకుండా అనేక ప్రత్యామ్నాయ పద్దతులతో వ్యవసాయం చేయడం వుంటుంది. అయితే పంటపండగానే ఆకలి తీరదు. వడ్లను బియ్యంగా మార్చాలి. కర్రలు లేదా గ్యాసును సమకూర్చుకుని పొయ్యిని వెలిగించాలి. వంట పాత్రలో బియ్యం, నీరు పోసి, పొయ్యిపై పెట్టి ఉడికించాలి. వంట చెడిపోకుండా చూసుకునే వ్యక్తి ఉండాలి.  ఆ తర్వాత అలా తయారైన భోజనాన్ని ఆరగించి, ఆకలి తీర్చుకోవచ్చు - అదే విధంగా ప్రజా ఉద్యమాల సంగతి కూడా.

                నిబద్దతతో, నిమగ్నతతో ప్రజల్లోకిపోతూ చైతన్యపర్చడం, సంఘటిత పర్చడం, పోరాటాల్లోకి కదిలించడం లాంటి బాధ్యతలను నిర్విర్తించవల్సిన వ్యక్తులు, సంస్థలు ఆ బాధ్యతలను సరిగా నిర్వర్తించకపోతేనూ లేదా బాధ్యతలను వదిలివేస్తేనూ లేదా నిబద్దతతో పనిచేయ పూనుకున్న వ్యక్తులు, సంస్థలను పోలీసులు ఆటంకపర్చడం, నిర్భంధించడం, హతమార్చడం చేస్తూవుంటే....మనం ఆశింంచినట్లు ఉద్యమాలు సాగకపోతే అందుకు ప్రజలను తప్పుపట్టలేం. పంటలు పండించి, ఆకలి తీర్చుకునేందుకు రైతులు పలు రకాల పత్యామ్నాయమార్గాలను చేపడుతున్నట్లే ప్రజలను ఉద్యమాల్లోకి కదిలించాలనుకునేవారు అననుకూలతల్లో కూడ లభించగలిగే అనుకూలతను ఉపయోగించుకుంటూ ఉద్యమాల పంట పండించగలుగాలి. అయితే మీరన్నట్లు గతంలోలాగ సులువుగా ప్రజల్ని ఉద్యమాలలోకి కదిలించడం సాధ్యం కాదు. అందుకు కారణాలుగా చెప్పుకోవాల్సివస్తే...

                సామ్రాజ్యవాద ప్రపంచీకరణ విధానాలు, విష సంస్కృతి వలన సమాజంలో అనేక దుష్పరిణామాలు పెరిగిపోయాయి. ముఖ్యంగా మానవ సంబంధాలు, మానవీయ విలువలు దెబ్బతిన్నాయి. ఇంటర్‍నెట్‍ వలలో చిక్కుకుని మొబైల్‍ పోన్లను గెలుకుతూ కూర్చొనడానికే యువతకు సమయం చాలడం లేదు. యువతరం మాత్రమే కాదు పసిపిల్లలనుండి ముసలోల్ల వరకు టీవీలు, ఫోన్లకు ఆకర్షించబడ్డారు. సాహిత్యాన్ని, దిన పత్రికలను చదువేందుకు కూడా ఆసక్తి చూపడంలేదు. చదవడం సంగతి పక్కన పెడితే కనీసం భార్యా పిల్లలు, కుటుంబ సభ్యులతోగాని, ప్రయాణంలో పక్కనున్న వ్యక్తితో గాని తీరిగ్గా మనుసు విప్పి మాట్లాడే పరిస్థితులే కరువయ్యాయి. చంటిపిల్లలు ఏడుస్తుంటే  ఏడుపును ఆపించే ఓపిక సైతం లేక పిల్లలకు సెల్‍ఫోన్లు చేతికిస్తూ చూస్తూ  సంతోషించమంటున్నారు. ప్రేమ, అనురాగం, అభిమానం, ఆప్యాయతలు తగ్గిపోతూ అసహనం పెరుగుతున్నది. ప్రజల ఆలోచనలు, అలవాట్లు కలుషితమైపోతూ, కంపు గొట్టేలా మారుతున్నాయి. అవకాశవాదం, అవినీతి, లంపెనైజెషన్‍, మత్తుపదార్థాల వాడకం, నిరుద్యోగం, మార్కెట్టు సంస్కృతి తదితరాలతో యువతరం పక్కదారి పడుతున్నారు. మరో మాటలో చెప్పుకోవాలంటే కావల్సుకుని, పలువిధాలుగా పాలక వర్గాలు ప్రజలను పక్కదారి పట్టిస్తున్నాయి.

                మానవ సమాజానికే కాకుండా మొత్తం ప్రపంచానికి, ప్రకృతికి సామ్రాజ్యవాదం కరోనా వైరస్‍లా పట్టుకుంది. దానితో బ్రాహ్మణీయ భావజాలం అంటకాగుతున్నది. కనిపించని వైరస్‍లా కాకుండా బాహాటంగా కనిపిస్తూ, బలాదూర్‍గా వ్యవహరిస్తూ పలురకాల విధ్వంసం సాగిస్తున్నప్పటికీ గత మూడు దశాబ్దాల క్రితం నాటిలాగా ప్రజల ప్రతిఘటనలేదు. అయినంత మాత్రాన ప్రజలు ఇక ఉద్యమించరని అనుకోవద్దు. బొగ్గుకు అగ్గితోడైతే, ఆక్సీజన్‍ వీస్తుంటే దావానలంగా మారుతుందన్నట్లుగా - వర్గ సమాజంలో వర్గపోరాటాలు సజీవంగానేవుంటూ, ఊహించని విధంగా ఉద్యమాలు పుట్టుకురావడం చారిత్రక సత్యం, అలా పరిణమించాలని ఆశిద్దాం.

18           సాహిత్యం ద్వారా సమాజంలో మార్పు సాధ్యమే అంటారా?

                గతితార్కిక, చారిత్రిక భౌతికవాదం ప్రకారం వర్గపోరాటాల ద్వారానే సమాజంలో మార్పులు వచ్చాయి, వస్తుంటాయి. ఆ పోరాటాలకు సాహిత్యం దోహదపడాలి. పడుతుందికూడ. గత అనుభవాలు, వర్తమాన పరిస్థితులు, సమస్యలు, మూలాలను మార్క్సిస్టు దృష్టితో లేదా శాస్త్రీయ దృష్టిలో విశ్లేషిస్తూ  వర్గపోరాటాలు మరోమెట్టు ముందడుగు వేసేలా సాహిత్యం దోహదపడుతుండాలి. పోరాటాల నుండి నాయకత్వం పుట్టుకచ్చునట్లుగానే సాహిత్యమూ పుట్టుకస్తూ తిరిగి ఆ పోరాటాల బలోపేతానికి దోహదపడుతుండాలి. ఏది ఏమైనా ప్రజా ఉద్యమాలు లేకుండా సాహిత్యమే సమాజంలో మార్పు తీసుకురాదు.

19           కొత్తగా మీరు ఏమి రాసారు? ఇంకా ఏమి రాయబోతున్నారు?

                నేను నాలుగున్నర సంవత్సరాల జైలు జీవితం తర్వాత 2013 మధ్య కాలంలో విడుదలై వచ్చాను. దాదాపు రెండు సంవత్సరాలు గదిలో ఒంటరిగా కూర్చోని సింగరేణి విప్లవోద్యమ సంగతులు యాదికి చేసుకుంటూ ‘‘సింగరేణి కార్మికోద్యమ చరిత్ర - నెత్తుటి త్యాగాలు’’ అనే ఉద్యమ చరిత్ర రాసాను. సింగరేణి ప్రాంతంలో తిరగకుండా, ఎవరితోనూ, చర్చించకుండా రాసినందుకు అందులో ఇంకా పేర్కొనవల్సిన విషయాలు ఉన్నాయని తర్వాత అర్థమైంది. అది ఎంత అసమగ్రంగా వున్నా, లోపాలు వున్నా కూడ నెత్తుటి త్యాగాల కార్మికోద్యమ చరిత్రను రాసి ప్రజల్లోకి తీసుకుపోయినందుకు సంతోషపడ్డాను. అలాగే ఈ నవలను 40 రోజుల అతి తక్కువ కాలంలో పలువురు మిత్రుల ద్వారా ఇంగ్లీష్‍లోనికి అనువాదం చేపించి ‘‘ది హిస్టరీ ఆఫ్‍ సింగరేణి మైనర్స్ మూవ్‍మెంట్‍’’ పేరుతో ప్రచురించి ప్రజల్లోకి తీసుకుపోవడం జరిగింది. గోదావరిఖనిలో జరిగిన అంతర్జాతీయ గనికార్మికుల సదస్సులో ఆవిష్కరించి అమ్మడం, పంచడం ద్వారా సింగరేణి కార్మికోద్యమ చరిత్ర 20 దేశాలకు, అలాగే దేశంలోని పలు ప్రాంతాలకు పోగల్గింది.

                అలాగే 2017లో ‘‘జైలు కమ్యూన్‍’’ పేరుతో మరొక పుస్తకం రాసాను. కాని ఆర్థిక సమస్యల కారణంతో ఆ పుస్తకం ప్రచురణకు నోచుకోలేదు. 1980 నుండే వరంగల్‍ సెంట్రల్‍ జైలులో మావోయిస్టు పార్టీకి చెందిన రాజకీయ ఖైదీలకు విడిగా ఒక బ్లాకు వుండేది. ఆ బ్లాకులోనే విడిగా వంటగది వుంటూ వారి వంట వారే చేసుకోవడం జరిగేది. బయటి నుండి విప్లవ సాహిత్యం తెప్పించుకుంటూ వందలాది పుస్తకాలతో బ్లాకులోనే లైబ్రరీని నడుపుకునే వారు. జైలును రాజకీయ పాఠశాలగా మార్చుకుని, రాజకీయ ఖైదీలలో రాజకీయ చైతన్యం, క్రమశిక్షణ, నిస్వార్థం, నిజాయితీ, త్యాగనిరతిని పెంచేందుకు ఖచ్చితమైన నియమ నిబంధనలతో ‘‘కమ్యూన్‍’’ను నడుపుతూ రావడంజరిగింది. 2009మధ్య కాలం నుండి దాదాపు రెండు సంవత్సరాలు నేను వరంగల్‍ జైలులో విచారణ ఖైదీగా కమ్యూన్‍లో వున్నప్పుడు కమ్యూన్‍ బాధ్యునిగా, ఖైదీల హక్కుల వేదిక కన్వీనర్‍గా కొనసాగాను. ఆ విధంగా ప్రత్యక్ష అనుభవం ఉన్నందున జైలు కమ్యూన్‍ ఎందుకు, ఎలా నడిచిదో ప్రజలకు పరిచయం చేయాలనే ఆలోచనతో ‘‘జైలు కమ్యూన్‍’’ రాయడం జరిగింది. కాని ప్రచురణకు నోచుకోలేదు.

                అలాగే ‘‘సాహితీ గోదావరి’’కి కొన్ని కవితలు రాసి పంపగా ప్రచురించారు. మరొక ప్రయత్నంగా ‘‘విప్లవమాత గజ్జెల లక్ష్మమ్మ స్మృతిలో’’ మరొక చారిత్రాత్మకమైన నవలను రాసే ప్రయత్నంలో వున్నాను. సింగరేణి పారిశ్రామిక ప్రాంతమైన బెల్లంపెల్లికి చెందిన గజ్జెల లక్ష్మమ్మకు - విప్లవోద్యమానికి వున్న సంబంధాలు, గాథలకు అక్షరరూపం ఇస్తున్న నా ప్రయత్నం త్వరలో పూర్తి కానుంది. ఆర్థిక సమస్యకు పరిష్కారం లభిస్తే ముద్రణకు నోచుకుని ప్రజల ముందుకు రాగలదు.

20           చివరగా మా ప్రశ్న ఏమంటే -పాఠకులు, కవులు, రచయితలు, సాహితీవేత్తలకు గొదావరి అంతర్జాల పత్రిక ద్వారా మీరు ఏమి చెప్పదల్చుకున్నారు?

కవులు, రచయితలు, సాహితీ వేత్తలకు చెప్పగలిగేంంతటి జ్ఞానవంతున్ని గాకపోయినా కూడ, నాకు తోచిన కొన్ని మాటలు చెప్పాలనుకుంటున్నాను. నా మాటలను అభిప్రాయాలను మీకు తెలిపే అవకాశం లభింపచేసి, మీ వరకు అందిస్తున్న గోదావరి అంతర్జాల పత్రిక నిర్వాహుకకులకు అభినందనలు.

                మిత్రులారా...!

                కలలు, సాహిత్యం ప్రజల కోసమే ఉండాలని మార్క్సిస్టు మహోపాధ్యాయుడు మావో చెప్పిండు. ఆ ప్రకారం చూసినప్పుడు ఉద్యమకారులు, ప్రజా సంఘాల నాయకులు, ప్రజా రచయితలు, కవులు, కళాకారులు తదితరులు ఆయా సామాజిక సమస్యలు, చరిత్రలు, సిద్దాంతాలపై సమగ్ర అవగాహన కలిగి వుండాల్సిన అవసరం ఉంది.  అనేక గ్రంధాలు, పత్రికలు చదువుతుండటం, సామాజిక అధ్యయనాలు జరుపుతుండటం కూడా చాల అవసరం. అయితే  వాళ్ల్లు పాఠకుల కోసం రచనలు చేస్తున్నప్పుడు పాఠకులకు అర్థంకాని పాండిత్యంతో గాకుండా సరళమైన ప్రజల బాషలో స్పష్టంగా అర్థంచేసుకునే విధంగా రాయాలి. నేటి పాఠకులను దృష్టలో పెట్టుకుని చిన్న చిన్న కథలు, వ్యాసాలు, చిన్న నవలలు రాస్తే బాగుంటుంది. సామాజిక సమస్యలు శరవేగంగా మారుతున్నాయి. నిన్నటి వార్తలు, నిన్నటి సమస్యలు పాఠకులకు పాసిపోయినవిగా అనిపిస్తుంటాయి. పూసల్లో దారంలాగా గతం గురించి చెప్పుతూ, వర్తమానంపై కేంద్రీకరిస్తూ  భవిష్యత్తు పరిణామాల గురించి చెప్పుతుండాలి. ఈ రోజు సమాజంలో రగులుతున్న సమస్యలు, భవిష్యత్తులో తీవ్రతరం కానున్న సమస్యలు, అందుకు కారణాలు, పరిష్కారాలు ఏమిటి? ప్రజా ఉద్యమాలకు ఎవరు ఏ విధంగా ఆటంకంగా వున్నది, తక్షణ ప్రయోజనాలు, దీర్ఘకాలిక ప్రయోజనాలు ఎలా సాధ్యం అనే విషయాలపట్ల ప్రజలకు కనువిప్పు కలిగేలా, ప్రజలను కదిలించేలా రచనలు వుండాలి. అది కూడా తక్కువ పేజీలతో సూటిగా, స్పష్టంగా అర్థమయ్యేలా వుండాలి. కీలెరిగి వాత పెట్టాలన్నట్లు సామాజిక రోగాలను గుర్తింపచేస్తూ రోగానికి తగ్గ మందును వాడించేలా సాహిత్యం వుండాలి తప్పితే రచయిత బుర్రలో పుట్టిన పాసిపోయిన పదార్థానికి సుగంధాలు, వర్ణనలు (శిల్పం) జోడించినప్పటికీ రోగులుగా వున్న  పాఠకులు పొందే ఫలితం ఏముండదు. ఆశించిన ఫలితాలు రావు.

                గత కొన్ని వారాలుగా కరోనా వైరస్‍తో ప్రపంచదేశాలు, ప్రజలు అల్లాడిపోతున్నారు. ప్రస్తుతం ఈ విషయమై నేను చెప్పుతున్పప్పటికి 210 దేశాలకు వైరస్‍ విస్తరించి దాదాపు 17లక్షల మందికి వ్యాధి సోకడం, ఒక లక్షమంది మరణించడం జరిగింది. టీవీ ఛానల్లు, దినపత్రికల్లో కరోనా ముచ్చట్లు తప్ప మరేమీ ఉండడంలేదు. సహజమే మరి. అయితే గత కొన్ని దశాబ్దాలనుండి ‘‘సామ్రాజ్యవాద వైరస్‍’’ స్పష్టంగా కనిపిస్తూ ప్రపంచవ్యాప్తంగా మానవ సమాజాన్ని, ప్రాణులను, ప్రకృతిని, పర్యావరణాన్ని, ప్రజల సంస్కృతిని....ఎలా విధ్వంసపరుస్తూ వస్తున్నదో, ఫలితంగా లెక్కించడానికి సాధ్యంగాని మరణాలు, వ్యాధులు, బాధలు ఎలా తీవ్రమవుతున్నాయో ప్రజా రచయితలు ప్రజలకు తెలుపాలి. ప్రపంచాన్ని సర్వనాశనం చేస్తున్న ఆ సామ్రాజ్యవాద వైరస్‍ను అభివృద్దిగా వర్ణిస్తూ, నమ్మిస్తూ, దాన్ని భుజాలపై మోస్తూ, నెత్తినెట్టుకుని ఊరేగుతూ, దాని అగ్రనాయకుల చంకలు నాకుతూ, వారి చేయిని తాకడమే మహాభాగ్యమని తరించిపోతూ, వారు వచ్చినప్పుడు అంతులేని హంగామా చేస్తూ వస్తున్న వారి ( వైరస్‍ వందిమాగధుల) గురించి బట్టబయలు చేస్తూ ప్రజలను చైతన్య పరుస్తుండాలి. కరోనా వైరస్‍ సమస్య కొంత కాలంలో సమసి పోవచ్చు కాని సామ్రాజ్య వాద వైరస్‍ సమస్య మిగిలే వుంటుంది. - కరోనా వైరస్‍ కారణంగా విధిస్తున్న లాక్‍డౌన్‍ వలన, నివారణ చర్యల వలన ఏం జరుగుతున్నదో, ఏం జరుగనున్నదో గమనించాలి.

                పరిశ్రమల్లో ఉత్పత్తులు ఆగిపోతూ, అన్ని రకాల వ్యాపారాలు ఆగిపోతూ, ట్రాన్సపోర్టులు ఆగిపోతూ,       కొనుగోళ్లు ఆగిపోతూ, నిర్మాణాలు ఆగిపోతూ, ఉద్యోగాలు ఊడిపోతూ, ఉపాధులు ఆగిపోతూ, ప్రజల ఆదాయాలు ఆగిపోతూ, ప్రభుత్వాల ఆదాయాలు కుంటుపడుతూ, ఖజానాలు ఖాళీ అవుతూ, ప్రజల ఆర్థిక స్థితి, కొనుగోలు శక్తి క్షీణిస్తూ - నిరుద్యోగం, పేదరికం, ఆకలిబాధలు, ఆకలి చావులు, అనారోగ్యాలు పెరుగుతుంటాయి.

                ఈ పాటికే ఆర్థిక సంక్షోభంలో కొట్టుమిట్టాడుతున్న దేశాలకు కరోనా వైరస్‍ దుష్పరిణామాలు భరించలేనివిగా మారతాయి. అలాంటి పరిస్థితుల్లోకూడ సామ్రాజ్యవాదులు, పెట్టుబడిదార్లు, పాలకులు తమ విధానాలను మార్చుకోరు. ఫలితంగా ప్రజల అన్ని రకాల సమస్యలు మరెంతగానో తీవ్రమవుతాయి. - ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో ప్రజలను చైతన్య పర్చుతూ కదిలించేలా రచయితలు తమ రచనలు చేయవల్సి వుంటుంది. ప్రజలతో  కలిసి ఉద్యమాల్లో నడువవల్సి వుంటుంది.

గోదావరి అంతర్జాల సాహిత్య మాస పత్రికకు పి. చంద్‍ ఇచ్చిన ఇంటర్వ్యూ

1              మీ వక్తిగత జీవితం గురించి చెప్పండి?

                నేను 11-09-1954లో వరంగల్‍లోని ఉర్సు ప్రాంతంలో పుట్టాను. నా అసలు పేరు వూరుగొండ యాదగిరి. మా నాన్న మల్లయ్య అజాంజాహి మిల్లు కార్మికుడిగా పనిచేసారు. అమ్మ వీరమ్మ బీడి కార్మికురాలుగా పనిచేసేది. 1975లో డిగ్రీ తరువాత 1977లో సింగరేణిలో ఉద్యోగంలో చేరాను. దాదాపు మూడున్నర దశాబ్దాలు పనిచేసాను. ఆ విధంగా కార్మిక కుటుంబంలో పుట్టి కార్మికుల మధ్య పనిచేయటం వలన సహజంగానే అది నా అలోచనల మీద ప్రభావం చూపింది. కార్మికుల మీద ఎక్కువగా సాహిత్యం వ్రాయాటానికి కారణమైంది.

2              మీరు సింగరేణిలో ఉద్యోగం చేరునాటికి అక్కడ పరిస్థితులు ఎలా ఉన్నాయి?

                ఆ రోజుల్లో కార్మికుల పరిస్థితులు చాలా దుర్భరంగా ఉండేవి. మురికి కూపాల్లాంటి కార్మిక వాడల్లో ఏ కనీస అవసరాలు ఉండేవి కావు. పిల్లలు చదువుకోవటానికి స్కూళ్లు కాని, రోగమొస్తే మందులు కాని ఉండేవి కావు. మేనేజుమెంటు, కార్మికుల సంక్షేమం ఏ మాత్రం పట్టించుకునేది కాదు. రక్షణసూత్రాలు కూడా సరిగా అమలు జరపకపోవటం వలన నిత్యం బొగ్గు బావుల్లో ఎక్కడో ఒక చోట ప్రమాదం జరిగి కార్మికుల రక్తం చిందని రోజు ఉండేది కాదు. బాయి  దొరల (అధికారులు) దొరతనం ఎనకటి నిజాంకాలం నాటి ఫ్యూడల్‍ దొరల దొరతనం గుర్తుచేసేది. కార్మికులచే దొర అని పిలిపించుకుంటూ వారి మీద జులుం చెలాయించేవాళ్లు. కట్టు బానిసల్లా, ఇండ్లలో పని మనుషులుగా వాడుకునేవారు. కార్మికుల సంక్షేమం చూడాల్సిన కార్మిక సంఘాలు కార్మికుల సమస్యలు పట్టించుకునే వాళ్ళుకాదు. మేనేజుమెంటుకు అమ్ముడుపోయి ఫక్తు పైరవీకారులుగా మారిపోయి, ప్రతి చిన్న పనికి కూడా కార్మికుల నుండి లంచాలు గుంజేవాళ్ళు. ఇందుకు కమ్యూనిస్టు యూనియన్స్ కూడా మినాహాయింపు కాదు. దాంతో మేనేజుమెంటు కార్మిక వ్యతిరేక చర్యలకు అడ్డు అదుపు లేకుండా పోయింది. దానికి తోడు బయట సామాజిక పరిస్థితులు కూడా అధ్వాన్నంగా ఉండేవి. వాడవాడన వెలిసిన సారా దుకాణాలు, బ్రాండిషాపులు, కల్లు దుకాణాలు కార్మికుల మూల్గుల్ని పీల్చాయి. కార్మికుల ఇల్లు, వొళ్ళు గుల్ల అయ్యేది. ఆ రోజుల్లో కాలరీ ప్రాంతంలో గూండాయిజం పెద్ద ఎత్తున కొనసాగింది. స్త్రీలపై అత్యాచారాలు, బెదిరించి డబ్బులు గుంజుకోవటం, కొట్టడం వంటివి యదేచ్చగా సాగినవి. గూండాల మధ్య తరుచు గ్యాంగ్‍ వార్‍లు జరిగి హత్యలు చేసుకొనేవాళ్ళు. గూండాలకు రాజకీయ నాయకుల, యూనియన్‍ నాయకుల అండదండలుండేవి. శాంతి భద్రతల రక్షణకు పోలీసులు ఉన్నమాటే కాని రాజకీయ జోక్యం వలన గూండాల జోలికి పోయేవాళ్ళు కాదు. దాంతో గూండాయిజం పెట్రేగి పోయింది. ఈ అస్తవ్యస్త సామాజిక పరిస్థితులే తదనంతరకాలంలో విప్లవ కార్మికోద్యమం ఆవిర్భవించటానికి కారణమైంది.

3              మీ సాహిత్యం ఎక్కువగా సింగరేణి కార్మికుల మీద వ్రాసారు. అందుకు కారణం ఏమిటి?

                నా జీవితంలో ముఖ్యమైన భాగం సింగరేణి కార్మికుల మధ్య గడిచింది. వాళ్ళ కష్టాలు, కన్నీళ్లు, ఆరాట పోరాటాలు, విప్లవోద్యమం ఆవిర్బవం, ఎదుగుదల, చివరికి అణిచివేతకు గురి కావటం వరకు జరిగిన పరిణామాలకు నేను సజీవ సాక్షిని.

                ప్రజలు బ్రతుకలేని దుర్భర పరిస్థితుల నుండి పోరాటాలు పుడుతాయి. ఆ విధంగా విప్లవోద్యమం పుట్టుకొచ్చింది.1975 ఎమర్జెన్సీ కాలంలో కార్మికుల పరిస్థితి మరింత దిగజారింది. హక్కుల హరింపు, క్యాజువల్‍ వర్కర్స్, టెంపరరీ వర్కర్స్ పేర కార్మికులతో వెట్టిచారికి చేయించుకోవటం ఎక్కువైంది. అంతకు ముందు సాధించుకొన్న ‘బొనసు’ వంటి హక్కులు కోతకు గురైనవి. ఇట్లా అనేక రుపాల్లో కార్మికుల మీద తీవ్రమైన దాడి కొనసాగింది. అప్పుడు సింగరేణిలో గుర్తింపు సంఘాలుగా చెలామణి అయిన ఏఐటియుసి, ఐయన్‍టియుసి రెండు కూడా ఎమర్జెన్సీని సమర్థించటంతో అడిగేవారు లేక కార్మికుల పరిస్థితి అధ్వానమైంది. బాయి దొరల జులుం పెరిగి పోయింది. చార్జీషీట్లు, డిస్మిస్‍లతో అనేక మందిని వేధించారు.  మరోవైపు బయిట గూండాయిజంతో కార్మికులను ఊపిరి సలుపనియ్యలేదు. ఈ నేపథ్యంలో బెల్లంపల్లి కేంద్రంగా రాడికల్స్ కార్మికుల సమస్యలు తీసుకొని పోరాడటం మొదలైంది.1981 ఏప్రిల్‍లో జరిగిన మస్టర్ల కొత చట్టం వ్యతిరేకంగా యాబై అరురోజులు సుదీర్ఘ సమ్మె పోరాటం చేసి విజయం సాధించారు. ఆ పోరాట క్రమంలోనే విప్లవ కార్మిక సంఘమైన ‘‘సింగరేణి కార్మిక సమాఖ్య’’ అవిర్భవించింది. అటు తరువాత కాలంలో ‘‘సికాస’’ దాదాపు పాతిక ఏండ్లు కార్మికుల సమస్యలపై అనేక పోరాటాలు నిర్వహించింది. జాతీయ సమస్యలైన ‘వేజుబోర్డులు’ వంటి వాటిని పరిష్కరించి సింగరేణిలో బలమైన విప్లవ కార్మికోద్యమాన్ని నిర్మించింది. భారతదేశ కార్మికోద్యమ చరిత్రలోనే నూతన అధ్యాయాన్ని సృష్టించింది. సికాస కేవలం  కార్మికుల సమస్యలపైనే పోరాటాలు చేయలేదు. సారా వ్యతిరేక పోరాటం, ఇండ్ల స్థలాల కోసం, విద్య, వైద్య సౌకర్యాల మెరుగు కోసం, గూండాయిజంకు వ్యతిరేకం వంటి అనేక సామాజిక సమస్యలపై పోరాడింది. నూతన ప్రజాస్వామిక విప్లవ రాజకీయాలను ఎజండా మీదికి తెచ్చి వారిని చైతన్య పరిచింది. అందులో పాల్గోనెలా చేసింది.

                అయితే ఈ పోరాటాలు ఏవీ యాదృచ్చికంగా వచ్చినవి కావు. అమరుల త్యాగాల ఫలితంగా ఇదంతా సాధ్యమైంది. సింగరేణిలో మొగ్గతొడుగుతున్న విప్లవ కార్మికోద్యమాన్ని మొగ్గలోనే త్రుంచి వేయాలని పాలకులు కౄర నిర్భంధం అమలు జరిపారు. దేశంలోని సకల సాయుధ బలగాలను కోల్‍ బెల్ట్లో మోహరించి కవాతు చేయించారు. దాదాపు వందమంది విప్లవకారులను బూటకపు ఎన్‍కౌంటర్‍ పేర కాల్చి చంపి ‘నల్లనేల’ ను రక్తసిక్తం చేసి అణిచివేసారు.

                నా కండ్ల ముందు జరిగిన ఈ పరిణామాలు నన్ను బాగా కదిలించినవి. ఎప్పటికప్పుడు వాటిని రికార్డు చేసాను. అది కేవలం కథలు, నవలల రూపంలోనే కాదు వ్యాసాలుగా, పత్రిక రచనలుగా, కార్మిక ఉద్యమ చరిత్రగా అనేక రూపాల్లో ఆ చరిత్రను నమోదు చేసాను.

4              ఇంత వరదాక మీరు కథ నవలా రచయితగానే తెలుసు, మీరు వచన రచనలు కూడా చేసారని ఇప్పుడే తెలుస్తున్నది. మీ వచన రచనలు ఏమిటి?

                వచన రచనలు చాలానే చేసాను. అప్పుడున్న పరిస్థితుల వల్ల అవేవి నా పేరు మీద వచ్చినవి కావు. వివిధ మిత్రుల పేరు మీద, సంస్థల పేరు మీద వచ్చినవి. అందులో కొన్ని...

1. సికాస రెండవ మహసభ సందర్భంగా విడుదల చేసిన ‘‘సింగరేణి బొగు్గ గనుల్లో రగిలిన పోరాటాలు వర్దిల్లాలి’’

2. పరస్పెక్టివ్‍ వారు ప్రచురించిన ‘‘సింగరేణి వాస్తవ పరిస్థితి ఒక నివేదిక’’

3. వనరుల తరలింపులో తెలంగాణకు జరుగుతున్న అన్యాయాన్ని సింగరేణి నేపథ్యంలో వచ్చిన ‘‘చర్చ తెలంగాణ వ్యాసాలు’’

4. చర్చ సింగరేణి వ్యాసాలు

                5. సంస్కరణలు వచ్చిన తరువాత ఒక ప్రభుత్వరంగ సంస్థ అయిన సింగరేణిలో సంస్కరణలు ఎట్లా అమలు జరిపింది ఒక కేసు స్టడీలా తెలియచెప్పే ‘‘సింగరేణి సంస్కరణలు - ఒక పరిశీలన’’

                6. మయూరి పబ్లికేషన్‍ ప్రచురించిన ‘‘తరతరాలపోరు’’

                7. కోల్‍ పిల్లర్స్ అసోసియేషన్‍ మహసభల సందర్భంగా విడుదల చేసిన ‘‘నూతన స్టాడింగ్‍ అర్డర్‍ - ఒక పరిశీలన’’

                8. తెలంగాణ బొగ్గుగని కార్మిక సంఘం ప్రచురించిన ‘‘బొగ్గుగని కార్మికుల వేతనాలు - ఒక పరిశీలన’’

                9. ‘‘టిబియుకెయస్‍ పదేండ్ల ఉద్యమ ప్రస్థానం’’

                10. సింగరేణి నేపథ్యంలో ‘‘శీక్రిష్ణ కమిటీకి ఇచ్చిన రిపోర్టు’’

                11. హెచ్‍యంయస్‍ వాళ్లు ప్రచురించిన ‘‘వేజు బోర్డు ఒప్పందాలు ఒక పరిశీలన

పైన పేర్కొన్నవన్నీ పుస్తకాలుగా వచ్చినవి. ఇవి కాకుండా లోకల్‍ పత్రికలైన ‘న్యూస ఫోకస్‍’, ‘చర్చ’ ‘మావూరు’ వంటి పత్రికల్లో ‘లేబరోని గోడు’, ‘తుపాకి రామన్న కథలు’, ‘తట్టా - చమ్మాస్‍’ వంటి శీర్షికలు నిర్వహించాను. అనేక మంది పత్రికా విలేఖర్లకు ‘బినామి’ రైటర్‍గా వందలాది వ్యాసాలు వ్రాసి ఇచ్చాను.

5              మీ మొదటి కథ ఏ సందర్భంలో వచ్చింది?

                మస్టర్ల కోత చట్టంకు వ్యతిరేకంగా కార్మికులు యాబై అరు రోజులు సమ్మె చేసి విజయం సాధించారని చెప్పాను కదా. ఆ సమ్మె సందర్భంలో అసలు సమ్మె ఎలా అరంభమైందో తెలియ చేస్తూ వ్రాసిన ‘‘సమ్మె’’ కథ నా మొదటి కథ. అది ‘కార్మిక’ పేరు మీద సృజనలో అచ్చయింది.

6              ‘‘కార్మిక’’ అన్నకలం పేరుతో అనేక మంది వ్రాయాటానికి గల కారణం?

‘‘కార్మిక’’ అన్న కలంపేరు నిర్ధిష్టంగా అనుకొని ప్రారంభించింది కాదు. నేను నా మొదటి కథ ‘‘సమ్మె’’ వ్రాసినప్పుడు తీవ్ర నిర్భంధం కొనసాగుతుండే. దాంతో స్వంత పేరుతో పంపటం ఇష్టంలేక కార్మికుల మీద వ్రాసిన కాబట్టి ‘‘కార్మిక’’ అనే కలం పేరుతో సృజనకు పంపాను. అది అట్లా అచ్చయింది. అటు తరువాత ఆ సమ్మెకు నాయకత్వం వహించిన నల్లా అదిరెడ్డి, మహ్మద్‍ హుస్సేన్‍ కూడా అదే సమ్మె మీద వరుసగా ‘‘నిర్భంధం’’, ‘‘విస్తరణ’’ అనే కథలు వ్రాసారు. వాటిని కూడా ‘‘కార్మిక’’ పేరు మీద పంపించటం అదే పేరు మీద అచ్చుకావటం జరిగింది. నాలుగు భాగాలుగా సాగే ‘‘సమ్మె’’ కథలోని చివరిబాగమైన ‘‘విజయం మనదే’’ అనే కథను మళ్ళీ నేను వ్రాసాను. ఆ విధంగా ‘‘సమ్మె’’ కథ, కార్మిక కలం పేరు రూపుదిద్దుకున్నది. తదనంతర కాలంలో ‘కార్మిక’ పేరు మీద వచ్చిన కథల్లో  సగానికిపైగా నేను వ్రాసినవే  ఉన్నాయి. ఒకే కలం పేరుతో అనేక మంది రచయితలు వ్రాయటం వలన సాహిత్య చరిత్ర వ్రాసేటప్పుడు ఎవరు ఏ కథ వ్రాసారో తెలియక తప్పుగా నమోదయ్యే అవకాశం ఉంది. ‘‘సమ్మె’’ కథ విషయంలోనూ అదే జరిగింది.

7              మీరు అనేక మారు పేర్లతో రచనలు చేయాటానికి కారణం ఏమిటి?

                వాస్తవాలు ఎప్పుడు కఠినంగానే ఉంటాయి. దోపిడీ పీడనలతో కూడుకున్న సమాజంలో ప్రజలు జరిపే ఏ న్యాయపోరాటమైన పాలక వర్గాలకు మింగుడు పడవు. అటువంటి పోరాటాలను, వాటికి నాయకత్వం వహించిన నాయకులను ప్రభుత్వం సహించదు. భౌతికంగా నిర్మూలించటానికైనా వెనుకాడదు. అలాగే ప్రజా పోరాటాలను ఎత్తి పట్టిన రచనలను, రచయితలను కూడా సహించదు. అందుకే దాదాపు ఇరవై మారు పేర్లతో వ్రాయాల్సి వచ్చింది.

8              ఇంతవరకు మీరు సింగరేణి కార్మికుల మీద వ్రాసని నవలలు ఏమిటి?

                సింగరేణి కార్మికుల మీద ఇంత వరకు పదమూడు నవలలు వ్రాసాను. అందులో ఎనిమిది నవలలు ప్రచురించబడినవి. మిగితావి ప్రచురించాల్సి ఉంది.

                ప్రచురించిన నవలలు

1. సింగరేణిలో తొలినాటి కార్మికోద్యమాన్ని తెలిపే ‘‘శేషగిరి’’ నవల

2. విప్లవ కార్మికోద్యమంలో తొలి అమరురాలు జిలాని బెగంపై ‘‘నెత్తుటి ధార’’

3. సింగరేణి విప్లవ కార్మికోద్యమ నిర్మాణానికి పునాదులు వేసిన నాయకుడు నల్లా అదిరెడ్డి మీద ‘‘విప్లవాగ్ని’’

4. ఎన్‍కౌంటర్‍లో అమరుడైన ఏఐఎఫ్‍టియు నాయకుడు శ్రీదరి రాయమల్లు మీద ‘‘శ్రామిక యోధుడు’’

5. సింగరేణిలో రాజ్యహింసమ తెలియచెప్పే ‘‘హక్కుల యోధుడు బాలగోపాల్‍’’

6. గోదావరిఖని 8ఎ బొగ్గు గని ప్రమాదంలో ఒక సారి పదిమంది కార్మకులు చనిపోయిన విషాద సంఘటనను  ‘‘ఒక కన్నీరు’’

7. తెలంగాణ ఉద్యమ నేపథ్యంలో సింగరేణి కార్మికులు జరిపిన ‘‘సకల జనుల సమ్మె’’

8. సింగరేణి ప్రాంతకవి మల్లావఝుల సదాశివుని జీవితంపై వ్రాసిన ‘‘తలాపున పారే పాట’’ ప్రచురించబడినవి.

సింగరేణి నేపథ్యంలో వ్రాసిన నవలలు ఇంకా ప్రచురించాల్సినవి.

1. విప్లవ కార్మికోద్యమ అవిర్భవాన్ని తెలిపే ‘‘బొగ్గులు’’ నవల

2. ఓపెన్‍కాస్టు నిర్వాసితుల ప్రజల కన్నీటి కథ ‘‘భూ దేవి’’ నవల

3. తీవ్ర నిర్భంధాల మధ్య వేజుబోర్డు సాధనకోసం కార్మికులు జరిపిన మూడు రోజుల సమ్మెపై ‘‘స్ట్రయిక్‍’’ నవల

4. అరాచకవాది

5. మావూరి కథ - నవలలు ప్రచురించాల్సి ఉంది.

9              సింగరేణి నేపథ్యం కాకుండా మీ ఇతర నవలలు ఏమిటి?

1. ప్రముఖ ట్రేడ్‍ యూనియన్‍ నాయకుడు కె.ఎల్‍. మహింద్ర జీవిత అధారంగా ‘‘అంతర్జాతీయ శ్రామిమ యోధుడు’’

2. తెలంగాణ సాయుధ పోరాట యోధుడు ‘‘బండ్రు నర్సింహులు’’ జీవిత కథ

3. కేంద్ర మాజీమంత్రి జి. వెంకటస్వామి జీవిత చరిత్ర ‘‘మేరా సఫర్‍’’

4. ప్రముఖ బిసి నాయకుడు తెలంగాణవాది ముచర్ల సత్యనారణ మీద ‘‘ధిక్కార కెరటం’’

5. తెలంగాణ ఉద్యమ నేపథ్యంలో వ్రాసిన నవలిక ‘‘తెలంగాణ తల్లి’’

6. నల్లమల విప్లవోద్యమాన్ని చిత్రించిన ‘‘నల్లమల’’ నవలలు ప్రచురిచంబడ్డాయి.

ఇంకా  గ్రానైట్‍ క్వారీలకు వ్యతిరేకంగా వ్రాసిన ‘‘దేవుని గుట్ట’’ వంటి నవలలు ప్రచురించాల్సి ఉంది.

10           మీ రచనల్లో ఎక్కువ భాగం జీవిత చరిత్రలున్నాయి. వాటిని ఎట్లా అర్థంచేసుకోవాలి?

                నిజమే నేను వ్రాసిన వాటిలో ముప్పాతిక భాగం జీవిత చరిత్రలే ఉన్నాయి. అయితే ఆ జీవిత చరిత్రలు వ్యక్తిగత జీవితానికి సంబంధించినవి కావు. వివిధ సందర్భాల్లో ప్రజలు జరిపిన పోరాటాలు, ఆ పోరాటాల్లో పాల్గొని వాటికి నాయకత్వం వహించిన వ్యక్తుల జీవితం అధారంగా ఆ పోరాటాల చరిత్రను ముందు తరాలకు అందించాలనే తాపత్రయంలో వ్రాసాను.

11           ‘‘శేషగిరి’’ నవల ఎందుకు వ్రాసారు? అక్రమంలో ఎదురైన సాధకబాదకాలు ఏమిటి?

                ప్రజా పోరాటాలు ముందుకు వచ్చినప్పుడు, ప్రజలు తమ గత పోరాటాల మంచి చెడ్డలను మననం చేసుకుంటారు. చరిత్ర మరుగున పడిపోయిన ప్రజా పోరాట యోధులను గుర్తు చేసుకుంటారు. మరోమాటలో చెప్పాలంటే ప్రజలు తమ చరిత్రను తామే తవ్వి తీసుకుంటారు. తద్వారా తమ పోరాటాలను మరింత పదును పెట్టుకుంటారు. అట్లా సింగరేణిలో   విప్లవ కార్మికోద్యమ నేపథ్యంలోనే ‘‘శేషగిరి’’ నవల వచ్చింది.

                1886లో సింగరేణి బొగ్గు గనులు ప్రారంభం జరిగినప్పటికీ 1940 వరకు ఎటువంటి యూనియన్‍ కార్యకలాపాలు లేవు. నాటి బ్రిటిష్‍ వలస వాద దోపిడి, నిజాం ప్యూడల్‍ దోపిడి కలగలిసి పోయి కార్మికుల్లో ఎటువంటి యూనియన్‍ కార్యకలాపాలు జరుగకుండా అణిచివేసారు. తెలంగాణ రైతాంగ సాయుధ పోరాట నేపథ్యంలో కా।। దేవూరి శేషగిరి రావు నాయకత్వంలో కమ్యూనిస్టులు తీవ్ర నిర్భంధాల మధ్య సింగరేణిలో యూనియన్‍ కార్యకలాపాలు ప్రారంభించి కార్మికులను సంఘటిత పరిచి తమ హక్కుల కోసం పోరాడే యోధులుగా తీర్చిదిద్దారు. 1948 మే 15న కా।। శేషగిరిరావు అతని ఇద్దరు అనుచరులను నిజాం పోలీసులు కాల్చిచంపారు. మహోజ్వలమైన ఆ పోరాటం గురించి చరిత్రలో పెద్దగా నమోదు కాలేదు. కాని కార్మికుల్లో శేషగిరిరావుకున్న పలుకుబడి అరాధన భావం నన్ను అశ్చర్యచకితున్ని చేసింది. ఆయన గురించి వ్రాయాలన్న పట్టుదలను పెంచింది. 1990 ప్రాంతంలో నేను నా ప్రయత్నం మొదలు పెట్టాను. ఆయనతో పనిచేసివారు అప్పటికింకా బ్రతికి ఉన్న వారిని అనేక మందిని కలిసాను, ఆయన కుటుంబ సభ్యులను కలిసి వారిచ్చిన సమాచారాన్ని దాదాపు ఐదారు వందల పేజీల సమాచారాన్ని సేకరించాను. అనాటి పని పరిస్థితులు, మేనేజుమెంటు విధానం, సామాజిక పరిస్థితులు, యూనియన్‍ జరిపిన పోరాటాలు గురించి సమగ్రమైన సమాచారం సేకరించాను. దాంతో పాటు ఆనాటి తెలంగాణ రైతంగ సాయుధ పోరాట క్రమాన్ని మొత్తంగా అధ్యయనం చేసి ఒక అవగాహనకు వచ్చిన తరువాత దాన్ని నవల రూపం ఇవ్వటానికి మొత్తంగా ఐదు సంవత్సరాలు పట్టింది. ఆ నవల మొదట స్థానికంగా వెలువడే ‘చర్చ’ అనే దిన పత్రికలో సీరియల్‍గా వచ్చినప్పుడు కార్మికులు బావుల మీద, ఇండ్లల్లో గుంపులు గుంపులుగా చదువుకున్నారు. పత్రిక సర్క్య్లేషన్‍ అమాంతం రెండింతలైంది. కార్మికుల నుండి వచ్చిన అదరణ నా శ్రమను మరిపించింది. తెలంగాణ రైతాంగ సాయుధ పోరాట నేపథ్యంలో అనేక నవలలు వచ్చాయి కాని కార్మిక నేపథ్యంలో వచ్చిన నవలగా ‘‘శేషగిరి’’ నవల ప్రత్యేక స్థానం పొందింది.

12           మీ నల్లమల నవలను ఏ సందర్భములో నుండి చూడాలి?

                విప్లవోద్యమం సామాన్యులను అసమాన్యులుగా చేస్తుంది. వారి శక్తి యుక్తులను బయిటికి తీసి చారిత్రక పురుషులుగా చేస్తుంది. అందుకు సజీవ ఉదాహరణ ‘‘బుర్ర చిన్నన్న’’ జీవితం. పెద్దపల్లి తాలుకా మంగపేట కునారం గ్రామంలో ఒక సామాన్య గౌడ కులంలో పుట్టిన చిన్నన్న ఎడవ తరగతి వరకు మాత్రమే చదువుకున్నాడు. 1980 ప్రాంతంలో  ‘పీపుల్స్వార్‍’  ఉద్యమంలోకి వచ్చి 2006లో ఎన్‍కౌంటర్‍లో చనిపోయే నాటికి ఆ పార్టీ రాష్ట్ర కార్యదర్శి ‘మాధవ్‍’ గా పనిచేసాడు ఆధ్యంతం త్యాగపూరితమైన ఆయన జీవితం నన్ను ప్రభావితం చేసింది. నల్లమల నవల వ్రాయటానికి కారణమైంది. ఆయన, ఆయనతో పాటు పనిచేసిన ఆయన జీవిత సహచరి ‘శాంతక్క’ ద్వారా, ఇంకా ఆయనతో కలిసి పనిచేసిన   ఉద్యమ సహచరుల ద్వారా సమాచారం సేకరించాను. అదొక్కటే సరిపోదని నల్లమల భౌగోళిక, ప్రాకృతిక పరిస్థితులను, నల్లమల్లో నివసించే ప్రజల, ముఖ్యంగా చెంచుల జీవితాలను, ఉద్యమం సాగిన తీరుతెన్నులను మొత్తంగా అధ్యయనం చేసాను. ఆ ఉద్యమంలో పాల్గొని అమరులైన వందలాది మంది విప్లవ కారుల త్యాగాలను అధ్యయనం చేసాను. నవల వ్రాయాటానికి మూడు సంవత్సరాలు పట్టింది. విరసం ద్వారా ఆ నవల ప్రచురింపబడి జనాదరణ పొందింది.

13           మీ కథల గురించి వివరించండి?

                దాదాపు వంద దాక కథలు వ్రాసాను. అందులో ఎక్కవ భాగం సింగరేణి కార్మికుల మీదే వ్రాసాను. అవి కాకుండా ఇంకా భూనిర్వాసితుల మీద పర్యావరణ విధ్వంసం మీద, గిరిజన పోరాటాల మీద, సారా వ్యతిరేక పోరాటం వంటి సామాజిక సమస్యల మీద వ్రాసాను.

ఇప్పటి వరకు

1. భూనిర్వాసితులు

2. జులుం

3. సమ్మెకథ

4. గుమ్మన్‍ ఎగ్లాస్‍పూర్‍ గ్రామస్థుడు - కథా సంపుటాలు వచ్చాయి. ఇంకా ఐదారు సంపుటాలుగా రావల్సిన కథలు మిగిలే ఉన్నాయి.

14           సాహిత్యం ద్వారా సమాజంలో మార్పు సాధ్యమేనంటారా?

తప్పకుండా సాధ్యమే. అద్దంలో మన ముఖం మనమే చూసుకొని మెరుగు పరుచుకున్నట్టుగా సాహిత్యం మానవ జీవితాన్ని, వాళ్ళ అలోచనలను ఉన్నతీకరిస్తుంది. ఎందుకంటే సాహిత్యం మనిషిని పట్టించుకుంటుంది. దేశ కాలాలకు అతీతంగా మానవ జీవితం మౌళికంగా ఒక్క తీరుగానే ఉంటుంది. మనిషి అకలి, దు:ఖం, సంతోషం, కోపం, అరాట పోరాటాలు ఒక్కతీరుగానే ఉంటాయి. అందుకే  ప్రంపంచంలోని ఉత్తమ సాహిత్యమంతా ‘మనిషి’ కేంద్రంగా సాగిందే. అందుకే మనం వాటిని ఆస్వాదించగలుగుతాం. అనుభూతి చెందగలుగుతాం.  మన అలోచనలు మెరుగు పరుచుకొని చైతన్యవంతమౌతాం. సాహిత్యకారుడు జీవితాన్ని ఎంతగా పట్టించుకుంటే సాహిత్యం అంత ఉత్తమంగా ఉపయోగకరంగా ఉంటుంది.

15           ప్రస్థుతం సింగరేణి కార్మికోద్యం ఎలా ఉంది?  కార్మిక ఉద్యమంలోకి యువతరం ఎందుకు రాలేకపోతుంది?

                ఇవ్వాళ ఒక్క సింగరేణి అనే కాదు. మొత్తం భారత దేశ కార్మిక ఉద్యమమే చాలా క్లిష్టపరిస్థితిని ఎదుర్కొంటుంది. ప్రపంచీకరణ మొదలైన తరువాత ప్రజల మీద ఒక ప్రణాళిక బద్దమైన భౌతిక  మానసికమైన తీవ్రదాడి కొనసాగుతున్నది. ఆ దాడి కార్మిక వర్గం మీద కూడా సాగుతున్నది. కార్మికులు గతంలో పోరాడి సాధించుకున్న హక్కులను హరించి వేస్తున్నారు. కార్మికుల రక్షణ చట్టాలకు తూట్లు పొడుస్తున్నారు. కంట్రాక్టీకరణ, ప్రయివేటీకరణ పెరిగిపోయింది. ఆ   మేరకు పర్మినెంటు కార్మికులను తొలగించి వారి స్థానంలో ఏ హక్కులు లేని కంట్రాక్టు కార్మికులను తీసుకువచ్చిండ్లు. దోపిడి అణిచివేత తీవ్రరూపంలో  సాగుతున్నది. ఈ తలక్రిందుల అన్యాయపురితమైన సమాజాన్ని చక్కదిద్దె శక్తి యువతరంకు ఉంది. కాని గ్లోబల్‍కల్చర్‍ యువతరాన్ని, వారి శక్తు యుక్తులను ఒక పద్దతి ప్రకారం నిర్వీర్యం చేస్తున్నాయి. ఈ గ్లోబల్‍ కుట్రలను అర్థం చేసుకొని వాటికి వ్యతిరేకంగా పోరాడవలిసిన కర్తవ్యం యువతరం ముందు ఉన్నది. యువతరం మేల్కొని తప్పక తమ లక్ష్యం సాధిస్తారనే నమ్మకం ఉంది.

16           తెలంగాణలో వ్యవసాయ సంక్షోభం వలన రైతులుగా బ్రతకాల్సిన వారు సింగరేణి కార్మికులుగా మారారు...ఇప్పుడు పరిస్థితి ఎలా ఉంది?

                నాటి తెలంగాణ రైతంగ సాయుధ పోరాటం విఫలం చెందటంతో భూమి సమస్య పరిష్కరించబడలేదు. భూస్వాముల చేతిలోనే భూమి కేంద్రీకృతమై ఉంది. రూపం మార్చుకున్నది తప్ప గ్రామాల్లో దొరల దోపిడి యధాతధంగా ఉండి పోయింది. దానికి తోడు ఉమ్మడి అంధప్రదేశ్‍లో ఆంధ్ర పాలకుల వివక్ష వలన నీటి పారుదల సౌకర్యం మెరుగు పడలేదు. రైతులు పండించిన పంటలకు గిట్టుబాటు లేక గ్రామాల్లో బ్రతకటం కష్టమైంది. దాంతో చాలా మంది గ్రామాలు వదిలి, పొట్ట చేత పట్టుకొని వచ్చి సింగరేణి కార్మికులుగా చేరారు. ఈ పరిస్థితి 1990లో సంస్కరణలు  ఆరంభమయ్యే వరకు కొనసాగింది. కాని తదనంతర కాలంలో పరిస్థితులు మారాయి. ప్రంపచీకరణ, కంట్రాక్టీకరణ, ప్రయివేటీకరణ సింగరేణిలో ప్రవేశించి ఉపాధి అవకాశాలు లేకుండా చేసింది. ఒకప్పుడు లక్షాపదహరువేల మంది కార్మికులు పనిచేసిన సింగరేణిలో ఇప్పుడు నలబై వేల మంది కార్మికులు మాత్రమే పనిచేస్తున్నారు. అదే సమయంలో బొగ్గు ఉత్పత్తి నాల్గింతలు పెరిగింది. ఒకప్పుడు గ్రామీణ ప్రాంతంలో బ్రతుకు ఎల్లక వలస వచ్చిన వారికి ఉపాధి కల్పించి అక్కున చేర్చుకున్న సింగరేణిలో ఇప్పుడు ఉన్న కార్మికులనే రకరకాల పేరుతో తొలిగిస్తుంటే బ్రతుకు తెరువు కానరాక కార్మికులు మళ్ళీ పల్లెబాట పడుతున్న విషాద పరిస్థితి నెలకొన్నది.

17           కొత్తగా మీరు ఏం వ్రాసారు. ఇంకేమివ్రాయబోతున్నారు?

                రచనలు చేయాటానికి నేను ఎంతగా ‘అడిక్ట్’ అయ్యానంటే ఉద్యోగ ఒత్తిడిలో పడి రచన సాగటంలేదని ఉద్యోగాన్ని మధ్యలోనే వదిలేసాను. వ్రాయాటానికి చాలా విషయాలున్నాయి. కాని సమయం సరిపోవటం లేదు. వీలైనంత వరకు ప్రజలకు ఉపయోగపడే సాహిత్యం వ్రాయాలన్నదే నా అకాంక్ష. ఆ ప్రయత్నం ఇప్పటికీ కొనసాగుతున్నది. కొత్తగా రెండు నవలలు వ్రాసాను. అవింకా ప్రచురణకు సిద్దం చేయాల్సి ఉంది.

18           మా గోదావరి అంతర్జాల పత్రిక ద్వారా యువ రచయితలకు ఇచ్చే సందేశం ఏమిటి?

                నిత్యం రెక్కలు ముక్కలు చేసుకొనే ప్రజలకు తిండికి కరువై అకలిచావులు చస్తున్నారు.ఏ కష్టం చేయని వారు కొట్లు సంపాదిస్తూ భోగలాలస జీవితం గడుపుతున్నారు. ఈ తలక్రిందుల, అన్యాయపురితమైన సమాజాన్ని మార్చవలిసి ఉంది. 

                కొత్తగా వ్రాస్తున్న వారు ప్రజల జీవితాన్ని లోతుగా పరిశిలించాలి. ఉత్తమ పాహిత్యన్ని అధ్యయనం చేయాలి, నిరంతరం వ్రాయటం ద్వారా ఎవరైనా మంచి సాహిత్యం సృష్టించవచ్చు