బత్కు మీద లాక్ డౌన్ తన్ను తంతే బర్ బాత్ అయిపోయింది బతుకంత. కలిగినోడు కరోనను తగిలించుకస్తే, కలిగిలేని కూలోడు నడిసి నడిసి కాళ్ళే కాదు కడుపు కూడ కాలిపాయే. ఐన గిప్పుడు గి దేశంలా అరగక ఆగిపోయిన ఊపిరి కొందరైతే, అన్నం దొరక్క పోయిన పానం ఇంకొందరిది.

దేశమంతట ఏడి పనులు ఆన్నే ఆగిపోతే కాంట్రాక్టు పనులు మాత్రం ఒగ ఉరుకుడు ఉరుకుతలేవు. మల్ల అందులోది రైల్ బండి కొత్త లైన్ పనులు మాత్రం కుక్కను కొడితే ఉరికినట్లు ఉరుకుతున్నాయ్. గి పనులకు పెట్టిన క్యాంప్, అల్ల ఉండే మంది, మిషిన్లను జూత్తే, జూసినోడికి ఈళ్లకు లేదా లాక్ డౌన్ అని అనిపిస్తది. ఐన గి పనులను ఏ పోలిసొళ్ళు అడగరు, అస్సలు ఆపారు ఎందుకంటే అదో జిమిక్కు. అగ్గువకు దొరికినోళ్ళను మాత్రం ఈపంతా మండ సంపుతరు. ఎంతైనా పోలిసొళ్ళు మరి, ఆళ్ళని అడిగేటోళ్ళు ఎవలున్నలు.

ఈ రైల్ క్యాంపులొనే జ్యోతి కూడ పనిజేస్తుండేది కానీ, ఇప్పుడు కాదు తను బంజేసి నెల అయితుంది. అనవసరంగా బంజేసాన అనుకుంటు, ఊరంతా పంటే "ఈ రాతిరి ఎట్ల గడత్తదిరా అన్నట్లు" తన కండ్లనిండా నీళ్ళు నింపుకొని ఆలోచిస్తూ కూసోని ఉంది జ్యోతి.

వున్న కాసింత బువ్వని తన ఇద్దరు పొరగాళ్ళకి పెట్టి, ఉత్త కాలి కడుపుతో ఉండడం వల్లనేమో, ఊర కుక్కల అరపుల్లా తన ఆకలిని  యాదిజేత్తనే ఉంది జ్యోతికి. క్యాంపుల పనైతే బంజేసింది కానీ, ఈ నెలరోజుల సంది లాక్ డౌన్ వల్ల పనుల్లేక పరిస్థితి అధ్వాన్నంగా తయారయ్యింది. తన మొగుడు సచ్చిపోయిన కానుండి ఇప్పటి దాకా ఇలాంటి పరిస్థితి రానేలేదు జ్యోతికి. ఎవరు ఎన్నిరకలుగా ఇబ్బంది పెట్టిన లెక్క చేయకుండా ఎంతకష్టమైన అనుభవిస్తూ ఇద్దరు పొరగాళ్లను మంచిగా సదివిపిస్తుంది. కానీ గిప్పుడు వేరయ్యింది కతంత ఈ లాక్ డౌన్ వల్ల, కనీసం పొరగాళ్ళకి ఇంత బువ్వ పెట్టె పరిస్థితి కూడ లేదు. అనవసరంగా క్యాంపుల బంజేసిసాన, అసలు ఇక్కడ ఏంది ఏడా కూడ ఉండే కతనేనే. రేపోసారి పోయి అడుగుతా అనుకుంటూ తన చెంపలపొంటి కారిన కన్నీళ్ళను తుడుసుకుంటూ, మల్ల పనిలోకి తీసుకుంటారో లేదోని నిద్రలోకి జారుకుంది జ్యోతి.

పొద్దు పొద్దున్నే లేసి పెండ నీళ్లతో ఇల్లంతా అలుకు సల్లి, పొరగాళ్ళు లేస్తే ఆకలంటరని ఉన్న కొద్ది కంట్రోల్ బియ్యంతో అన్నమండి పెట్టి, అరుగు మీద కూసోని సూస్తా ఉంది క్యాంప్ కాడికి పోవాల్న అద్దాని ?

ఇంతలో.... జోతవ్వ..ఓ జోతవ్వ ఉన్నవా అని పిల్సుకుంటా అచ్చింది ఇంటి పక్కన నర్సవ్వ.

"హ అవ్వ ఉన్న జెప్పు" ఏమన్నా పన అని అడిగింది జ్యోతి.

అదేం లేదు బిడ్డ ! ఊళ్ళ సూదరోళ్లేవలో సచ్చిపోయిండని ముసలోడు వంతుకు పోయిండు. నాకేం తోయక అచ్చిన అని సమాధానమిచ్చింది నర్సవ్వ.

అవునా అవ్వా !

హ బిడ్డ ఏం జేత్తనవ్ ?

ఏం లేదవ్వ ఊకనే ఇట్ల కూసున్న.

సరే బిడ్డ "నువ్వేం అనుకోనంటే నేనోటి అడగన" అంటూ వణుకుతూ అడిగింది నర్సవ్వ.

అడుగవ్వ నేనేం అనుకుంటా అని బదులిచ్చింది జ్యోతి.

పని ఎందుకు బంజేసినవ్ బిడ్డ ?

ఒక్కసారిగా చర్ల బర్ల మంద పడ్డట్లు జ్యోతి మదిలో మల్ల ఆలోచనలు లేపినట్లయింది. నర్సవ్వకు ఏం చెప్పాలో అర్థంకాక "ఏం లే అవ్వ నాకే పానం మంచిగా లేక "బంజేసిన, మల్ల పోయి మాట్లాడుకోవాలే అని సమాధానమిచ్చింది జ్యోతి.

ఆ మాటకు కూసున్న నర్సవ్వ లేస్తూ నీకో మాట జెప్తున్న ఇను బిడ్డ ! "మొగుడు లేని బత్కులో ప్రతివోడు మగాడు కావాలనే జూస్తరు" మనమే అన్నింటినీ పట్టుకొని ఏలాడకుండా ముందుకు పోవాలే బిడ్డ. నీ ఎన్క ఇద్దరు పొరగాళ్ళున్నారు ఓసారి యాదుంచుకో అంటూ అక్కడ నుండి కదిలింది నర్సవ్వ.

నర్సవ్వ మాటలకు జ్యోతికి తనలో తనకే ఎన్నో ప్రశ్నలు పుట్టుకచ్చినయ్. ఈ లాక్ డౌన్ ఎన్ని రోజులుంటదో తెలీదు, అప్పటిదాక పొరగాళ్ళను ఎండబెట్టి సంపలేను. ఏదైతే అదే అయితది ఇవాళ క్యాంపుకు పోయి పని మాట్లాడుకొని అత్తా అని అనుకుంటూ అరుగునుంచి లేసి ఇంట్లకు పోయింది.

తన చీర కొంగును, చిక్కేంటికలను సదురుకొని నర్సవ్వ ఇంటిదగ్గరకచ్చి " అవ్వా.. ఓ నర్సవ్వ " అని పిలిచింది.

ఎవల్లుళ్ళ....?

నేనవ్వా జ్యోతిని

ఏంది బిడ్డ గిట్లచ్చినవ్ ?

ఏం లేదావ్వ  నేను గి పనిదాక పోయేసి వత్త,  పోరగాళ్ళ అత్తె  తొక్కు ఇంత ఏశియ్యవ అని  అడిగింది.

గట్లనే బిడ్డ, గిది కూడ నువ్వు జెప్పల్నా నే జూసుకుంటా కానీ నువ్వు పోయిరా అని సమాధానమిచ్చింది నర్సవ్వ.

ఇంటిదగ్గర నుండి క్యాంపుకి కదులుతుంటే, తన కళ్ళలో కన్నీళ్లు కూడ కదులుతున్నాయి. దేవుని మీద మన్నుబోయ ఏం బత్కునిచ్చావురా అని తిట్టుకుంటూ క్యాంప్ దాక అచ్చింది జ్యోతి.

క్యాంప్ మెస్ దగ్గర కూరకాయలు కోసుకుంటున్న వంట మనిషి శ్రీను, జ్యోతిని జూసి " ఏంరా చెల్లె ఇట్ల అచ్చినవ్" అని అడిగిండు.

ఏం లే అన్న, "లాక్ డౌన్ కధ పనులేం లేవు, కొంచెం ఇంట్లకు ఇబ్బంది అయితుందే, మల్ల గిట్ల పనిలో పెట్టుకుంటారేమోని అడుగుదామని అచ్చిన" అని అచ్చిన ముచ్చట చెప్పింది జ్యోతి.

నే గప్పుడే జెప్పిన అనవసరంగా బంద్ అయినవ్ నువ్వు అని అన్నాడు శ్రీను.

నేనెందుకు బంజేసిననో నీకేం ఎరుకనే అన్న ? "నా లెక్క నువ్వు కూడ ఆడదానివైతే తెల్సు నా బాదేంటో" అని మనసులో అనుకుంటూనే, పటేల్ సార్ లేడా అన్న అని అడిగింది.

లేడురా చెల్లె, పొద్దున ఆనంగా క్యాంపర్ ఏసుకొని పోయిండు, ఈ పాటికళ్ళ అత్తనాలే అంటూ లేసి వంట రూంలోకి పోయిండు శ్రీను.

"పటేల్ సార్ క్యాంపుల ఎవరినైనా పనిలో పెట్టుకోవలన్న, తీసేయలన్న ఈనే చేతిల పనే, క్యాంప్ లో ఈనెను కాదని జరగదు, జరగనియ్యాడు. ఒకవేళ జరిగితే ఇక అంతే సంగతి "

లోపలి నుంచి శ్రీను చాయ్ తీసుకచ్చి జ్యోతికి ఇస్తూ, ఈ లాక్ డౌన్ ఎన్ని రోజులుంటదో తెలీదు. "పటేల్ సార్ ఏమన్నా అంటే నువ్వేం అనకు, మనకు పనికి ఎక్కుడు ముఖ్యం" ఇంతమందికి నేనొక్కణ్ణి అండి పెట్టాలన్న నాకు యాష్టకత్తదని తన మనసులో మాట చెప్పిండు శ్రీను.

జ్యోతి ఏం సప్పుడు జేయకుండా అట్లనే కూసోని ఉంది. ఇంతలో బ్లాక్ క్యాంపర్ స్పీడ్ గా దుమ్ములేపుకుంటూ వాళ్ళ దగ్గరకచ్చి ఆగింది. అందులోంచి పటేల్ దిగగానే శ్రీను, జ్యోతిలిద్దరు ఒక్కసారిగా లేచి నిలబడ్డారు.

పటేల్ తన రూంకి పోతూ, అరేయ్ శ్రీను చాయ్ పెట్టురా అని జ్యోతిని అదో రకంగా జూస్తు ఆర్డర్ వేసాడు.

సరే సార్ అని చాయ్ తీసుకపోతు, చెల్లె నేను పటేల్ కి చెప్తా మల్ల పనిలో పెట్టుకోమని, నువ్వేం ఫికర్ జేయకు అని వెళ్ళాడు శ్రీను.

ఇప్పుడున్న పరిస్థితుల్లో పని తప్పకుండ జెయ్యాలి కానీ, గి పటేల్ గాడు జెప్పిందల్లా జేయాలంటే నా మనసొప్పట్లేదని, ఎటు తేల్చుకోలేని స్థితిలో జ్యోతి ఆలోచిస్తుంది.

ఇంతలో జ్యోతి నిన్ను సార్ రమ్మంటుండు అని శ్రీను పిలిసిండు.

హ వస్తున్నా అన్న అని పటేల్ రూం వైపు కదిలింది జ్యోతి

నేను మాట్లాడిన, నువ్వు కూడ మంచిగా మాట్లాడు అని జ్యోతికి సైగ జేసీ జెప్పిండు శ్రీను.

ఏం జ్యోతి గిట్లచ్చినవ్ అని జ్యోతి రాగానే అడిగిండు పటేల్.

హ సార్ మీ జాడకే అచ్చిన, మల్ల గిట్ల పనిలో పెట్టుకుంటారేమోని అచ్చిన అని అసలు ముచ్చట జెప్పింది జ్యోతి.

జ్యోతి మాటలు ఇన్న పటేల్ " అరేయ్ శ్రీను, బ్లాక్ క్యాంపర్లో ఇంజిన్ ఆయిల్ బకెట్ ఉంటది. దాన్ని తీసుకపోయి స్టోర్ రూంలో పెట్టి రాపో అని అక్కన్నుండి శ్రీనును పంపిండు.

చూడు జ్యోతి మొన్నటి లెక్క నేనేదో అన్న అని చెప్పక, చేయక బంజేసి పోత అంటే కుదరదు.

మొన్న మీరేం జెసారో, నేనెందుకు బంజేసానో మీకు తెల్వదా సార్.

ఇగో గివన్ని అద్దు జ్యోతి నీకు ఈడ పని కావాలంటే,నువ్వు నే జెప్పినట్లు జెయాలే. నీకు పని కావలి, నాకు నువ్వు కావాలి అని జ్యోతిని కళ్ళతో తినేసేలా జూస్తు అన్నాడు పటేల్.

ఒక్కసారిగా జ్యోతికి లోపలనుండి తన్నుకస్తున్న ఏడుపును అనుసుకుంటూ, "మీకు ఇంతకు ముందు జెప్పాను, ఇప్పుడు జెప్తున్నాను నేను అసొంటి దానిని కాను సార్" అని సమాధానమిచ్చింది జ్యోతి.

జ్యోతి అసలే లాక్ డౌన్ ఏడా పనులు దొరకవు. నీకు నేను తప్ప నీకు వేరే దిక్కులేదు, ఐన నీ పిల్లల కోసమైన నువ్వు ఒప్పుకోవాలి. ఈ టైంలో బుక్కెడు బువ్వే దొరకట్లేదు ఇంకా నీకు పని దొరుకుతదా. నువ్వు ఇట్ల ఆలోచించుకుంటా ఉంటే రేపు గిట్ల నీ పిల్లలకు బువ్వ లేక ఏమన్నా అయితే దానికి నువ్వే బాధ్యురాలువైతావ్. అసలే నీ మొగుడు కూడ లేడు. అయిన మీకు, మీలాంటోళ్ళకి అలవాటేగా ఇవన్ని అని జ్యోతికి దగ్గరగా అచ్చి తన భుజం మీద చేతులేసాడు పటేల్.

ఆ మాటలకు మల్ల తన మీద చేతులు పడేసరికి ఒంట్లో సర్రుమని కోపం కంట్లో ఎర్రగా మారి " చేయి తీయ్ అంటూ పటెల్ ను నెట్టేసి, మంచిగా మాట్లాడండి సార్. మా గురించి మీకేం తెలుసు, పచ్చకామర్లు అచ్చినోడికి లోకమంతా పచ్చగా కనబడినట్లుంది. ఎవరు ఎట్లాంటోల్లో సూత్తనే తెలుతాంది. ఐన మేము, మీ అంతగనం కాదులెండి సార్. ఇంకోసారి మావోళ్ల గురించి తప్పుగా మాట్లాడితే మంచిగా ఉండదు అని కోపంగా మాట్లాడింది జ్యోతి.

అబ్బో రేషం బాగానే అస్తది. "నువ్వెంతా సంసారివైనా, నిన్ను పది అని పదిమందిలో మెప్పించుకుంటా నాకా తరికుంది. కానీ, నీకు ఈ పని తప్ప వేరే గతిలేదు ఆలోచించుకో, నేను అడిగింది నువ్వు ఒప్పుకుంటే రేపటినుండి పనికి వచ్చాయ్, లేకపోతే నీ కర్మ" అని రూంలో నుండి బయటకచ్చి క్యాంపర్ దగ్గరకు పోయిండు పటేల్.

జ్యోతికి ఇంకా ఎక్కువ కోపం పెరిగిపోతున్న, ఏం జెయ్యలేక మౌనంగా నిలబడిపోయింది.

అరేయ్ శ్రీను, జ్యోతికి రెండు అన్నం పార్సెలు కట్టి ఇయ్యరా అంటూ క్యాంపర్లో ఎల్లిపోయిండు పటేల్.

పార్సెల్లు కట్టి జ్యోతికి ఇచ్చుకుంటా ఏమన్నాడు చెల్లె, రమ్మన్నడా పనికి అని అడిగిండు శ్రీను.

ఏంది నా బత్కు గిట్ల అయిపోయింది. ప్రతోనికి లోకువైపోయినని ఏడ్సుకుంటు, శ్రీను మాట్లాడుతున్న పట్టించుకోకుండా ఇంటికెళ్ళచ్చింది జ్యోతి.

ఎడిసేది పొరగాళ్ళు జూత్తే బెంగ పడతరని తన కొంగుతో మొకమంత తుడుసుకొని, ఇంటెనక చింతచెట్టు కింద చింతపండు కొడుతున్న నర్సవ్వ దగ్గరకు పోయి కుసుంది జ్యోతి.

జ్యోతిని సూడగానే నర్సవ్వ "పోయిన పని ఏమైంది బిడ్డ" అని అడిగింది.

హ అయ్యింది అవ్వ!

అవ్వా......!

చెప్పు బిడ్డ.

ఇన్ని ఏళ్లలో నీకెప్పుడు ఆడదానిగా ఎందుకు పుట్టిన అని అనిపియ్యలేదా అని అడిగింది జ్యోతి.

ఎందుకు అనిపియ్యలేదు బిడ్డ మస్త్ సార్లు అనిపించింది. మనం ఇంట్ల లోకువే బయట లోకువే. ఎట్లనో చెప్పన ముసలోడు ఊళ్ళందరికి ఎట్టి చేత్తే, నేను మీ ముసలోనికి ఎట్టిచేసేది. పొద్దుగాల పనికి పోయినకానుంచి ఇంటికచ్చే వరకు, ఎవడో ఒకడచ్చి గుంజేదాక ఆడదానే అనే సంగతే యాదిరాని మన బత్కు గూర్చి ఇగ చెప్పు ఎట్లుందో. మల్ల అందరూ ఆడాళ్ళు ఒక్కతీరు కాదు బిడ్డ, అద్దాల రైకలు కట్టిన వాళ్ళు వేరు, ఉప్పుపెలిన కొంగులు కట్టిన మనం వేరు ఇవన్ని పోను పోను నీకే అర్ధం అయితదిలే.

ఐన గివన్ని అడుగుతున్నావ్ ఏమైంది బిడ్డ అని అడిగింది నర్సవ్వ.

ఏంలే అవ్వా ఊకనే అడిగిన అని సమాధానమిచ్చింది జ్యోతి.

సరే బిడ్డ ముసలోడు అచ్చె యాలయ్యింది, నేపోత అని అంత సదురుకోని వెళ్ళిపోయింది నర్సవ్వ.

అట్లనే చింతచెట్టు కింద కూసోని ఆలోచిస్తూ ఉండేసరికి చీకటయ్యింది. క్యాంప్ నుండి తెచ్చిన పార్సెల్లు పొరగాళ్ళకి తినబెట్టి, చెరోపక్కన ఏసుకొని పడుకోబెట్టింది. పొరగాళ్లనైతే పడుకోబెట్టింది కానీ, తన ఆలోచనలు మాత్రం మత్తడి పోషినట్లు పొంగిపొర్లుతున్నాయి.

సరిగా నిద్రపోకపోవడం వల్ల కళ్ళు ఎర్రగా అయి, ఆరిపోయిన ఏడుపుమొకంల ఉంది జ్యోతి. పని తీర్సుకొని, నర్సవ్వ దగ్గరకు పోయి " అవ్వ  నేను పనికి క్యాంప్ కాడికి పోతున్న పొరగాళ్ళు లేస్తే రమ్మని చెప్పు అని చెప్పింది జ్యోతి.

జ్యోతికి తనలో తనకే ఎన్నో తలంపులు, ఈ కరోనా వల్ల సత్తమో లేదో కానీ, ఇట్లనే ఉంటే ఆకలికే సచ్చేట్లు ఉన్నాం. దీనివల్ల నా పొరగాళ్ళకి ఏమైనా అయితే పాపం నాదే అయితది. నాకు దారిలేక పోతున్న, దారి కాదు గతిలేక వేరే గతిలేక పోతున్న, దీనికి సమాజం నాకేం పేరు పెడతారో తెల్సుకానీ, నా కడుపుకోతకు ఏం పేరు పెట్టగలరు అని తన బాధ నుండి అచ్చిన ఏడుపునంత అనుసుకుంటూ క్యాంప్ వైపు వేరే గతిలేక కదిలింది జ్యోతి.

 

ఒక పని

ఎత్తుకున్నాడతను.

 

విరిగిన కలల్ని

అతుకేసే పని.

 

చెదిరిన బతుకుల్ని

కూడేసే పని.

 

సడలిన గుండెల్లో

ధైర్యం రాజేసే పని.

 

ఒక పనిని

తలకెత్తుకున్నాడతను.

 

వెనుదిరిగి చూసే

చరిత్రకు

ఎప్పుడో ఒకప్పడు

అతనితో

పని పడుతుంది.

******

నీకు తెలీదు.

 

వేర్లకి నీళ్లు పోస్తే

పైన పూలు పూస్తాయని..

కాయలు కాస్తాయని..

 

ఒక్కోసారి 

నీకు తెలీదు.

 

ఒక తడివిత్తనం పాతేసి

నువ్వెళ్లిపోతావు.

 

మాను మొలిచి కొమ్మలు చాచి

ఆకులనీడ పరిచినప్పుడు

కోటిలో ఒక్కడయినా

చల్లని కొమ్మల కింద కూచొని

తల్చుకుంటాడు నిన్ను

గుండెచేతులు జోడించి.

 

నువ్వప్పుడు

తల నెరిసి వుంటావో..

తల వాల్చేసి వుంటావో..

నువ్వు చేసిన పని మాత్రం

తల ఎత్తి నిలబెడుతుంది.

 

నీకు తెలీదు.

( కె.వి.రమణారెడ్డి తలపులో )

******

కాసిని

చెట్ల గుబురుల మధ్య

వున్నాను.

 

పక్షుల కూజితాలకి

పసరిక పచ్చి వాసనకి

లోన ఎండిపోయిన 

ఎదబీళ్ల మీద

వీస్తున్న పైరగాలికి

ఒక్కొక్కటిగా

నన్ను నేను కూడేసుకుంటున్నాను.

 

పిట్టలాగో పశువులాగో

తన ఇచ్ఛగా ఎగిరే

సీతాకోకలాగో

జీవించడానికి

ఒక అదను కోసం

వెతుకుతున్నాను.

 

అదేదో అభివృద్ధి

ఇక్కడిక్కూడా వెంటబడి

రాకుండా వుంటే

బాగుణ్ణు.

 

 

    సైరన్ నవల  రెండవ పార్ట్ –  పదకొండవ  భాగం  

(     (సైరన్ నవల గత సంచిక తరువాయి భాగం)                                                           

                                                                            36

 

            అక్కడి నుండి మొగిలి, సత్యం హాస్పటల్‍ చేరేసరికి సాయంకాలం అయిదయ్యింది. హాస్పిటల్‍ ముందు అయిదారు వందల మంది ఉన్నారు. కార్మికులు, విలేకర్లు, రాజకీయనాయకులు, యూనియన్‍ నాయకులు, మహిళలు, విద్యార్థులు, పోలీసులు, కంపెనీ అధికార్లు ఎవరికి తోచిన విధంగా వాళ్లే అరుస్తున్నారు...మధ్యలో సి.ఐడిలు సివిల్‍ బట్టల్లో తిరుగుతున్నారు. హాస్పిటల్‍ బయట రోడ్డుమీద జీబులు, ట్రక్కులు, బస్సులు నిలబెట్టి ఉన్నాయి. పరిస్థితి ఉద్రిక్తంగా ఉన్నది.

            సత్యం హాస్పటల్‍ పక్కనే గల హోటల్లో కూర్చున్నాడు. ‘‘కామ్రేడ్‍ నేను పొయి చూసొత్త - మా వోళ్లంత ఈడనే ఉన్నరు. మా సడ్డకుడు పోశెట్టి వాళ్ల యూనియన్‍ డెలిగేటు - మొన్న శిబిరం కాడ గుండాలు కొట్టిండ్లు గద దెబ్బలు తాకినయ్‍. మీరు ఈడనే ఉండుండ్లి.’’

            ‘‘నేను వస్త పోదాం’’ సత్యం...

            ‘‘అందరం పోతే పనినడువది అక్కడ నిన్ను నన్నులోపటేత్తే’’ మొగిలి నచ్చచెప్పి కూర్చుండబెట్టి మందిలో కలిసి పోయిండు.

            కాసేపటికి కొడుకు నెత్తుకొని - ఒక కడుపుతోనున్న పిల్లను తీస్కొని చంద్రకళ హోటల్‍ దగ్గరికి వచ్చింది.

            కిరణ్‍ను సత్యంకిచ్చింది. వాళ్లు హాస్పిటల్‍ మేన్‍గేటు చేరేసరికి అక్కడ పోలీసువలయం ఆపింది...కడుపుతో నున్న పిల్లహాస్పటల్‍ పాసు సూచింది. సత్యం ఆమె పక్కకు నిలుసున్నడు. సత్యంను ఆపిండ్లు...

            ‘‘మా ఆయన’’ అన్నది ఆపిల్ల.

            ‘‘మీ ఆయనైతే -మినిష్టరా? గడబెడ గున్నది - లోపటికి పోనిత్తలేం’’ పోలీసు...

            ‘‘చానా దూరం మావూరు నుంచి వచ్చిండు. మాది ప్రసూతి వార్డు అక్కడ లొల్లిలేదు’’ ఆ పిల్ల అన్నది.

            ‘‘పో - తొందరగ మళ్లరా - ఆన్నేకూసోకు’’పోలీసులు అటిటుసూసి ఒదిలి పెట్టిండ్లు -పోలీసు వలయం తరువాత వందలాది మంది మహిళలు కూచుండి దర్నా చేస్తున్నారు వాళ్లల్లో రెహనా, సరిత, లక్ష్మి, రాజేశ్వరి అక్కడక్కడున్నారు.

            ‘‘పోలీసుజులుం’’

            ‘‘నశించాలె’’

            గొంతుబొంగురుపోయినా రెహనా నినాదాలిస్తోంది...పోలీసుల నెత్తులమీది నుండి సత్యం వెనక్కి తిరిగి చూసిండు. లోపల అనేక వార్డులున్నాయి... పోశెట్టి ఉన్న వార్డులో ఒదిలి పెట్టి ఆ పిల్ల వెళ్లిపోయింది. ‘‘థాంక్స్అక్క’’సత్యం. ఆ పిల్ల నెనరుగా చూసి వెళ్లిపోయింది.

            కిరణ్‍ దారి చూపిండు...పోశెట్టి బెడ్‍మీద కూర్చుండి ఉన్నాడు. అతిని పక్కన శంకర్‍ కూర్చుండి ఉన్నాడు. అతని ముఖమంతా పీక్కపోయి ఉన్నది. బట్టలు దుమ్ముకొట్టుకపోయి ఉన్నాయి....

            ‘‘మీకోసం చూస్తున్న - ఎక్కడున్నరో తెలువదు. అరెస్టు కాలేదని తెలిసింది...’’ శంకర్‍ సత్యంను ఆలింగనం చేసుకున్నాడు. అతని ముఖంమీద పొద్దటి నుంచి జరిగిన కాల్పుల తాలూకూ ఉద్రిక్తత పోలేదు. ఇంతలోనే చంద్రకళ వచ్చింది... ఆమెతో పాటు మొగిలి, శంకర్‍ మొగిలిని ఆలింగనం చేసుకున్నాడు.

            ‘‘మొగిలీ! మీకోసం కొండకెదిరి చూసినట్టు  ఎదిరి చూత్తనం. ఇగో ఈ పిలగాడు మూడు గంటల నుంచి గిప్పుడు కూసున్నడు... గీ పిలగాడు లేపోతే ఆగమాగంగ ఉండే దవాఖానను లైనుకు తెచ్చిండు.’’

            బయటకు పిలిచి చిన్ని చిట్టీ సత్యం చేతికిచ్చింది.

            అది సరిత పంపిన చిట్టీ ‘‘అరగంటలో పోస్టు మార్టం అయిపోతుంది. ఏంచెయ్యాలె, కామ్రేడ్స్?’’

            ‘‘పానం పడ్డదా? పిలగా - పో - పొయ్యి ముఖం కడ్కుచ్చుకపో -పది నిమిషాలల్ల రండ్లి’’ చంద్రకళ...

            సత్యం, శంకర్‍ లేచి బయటకు పోయిండ్లు -దూరంగా ఆపరేషన్‍ థియేటర్‍ పక్క రెండు బెంచీలున్నాయి. ఒకటి ఖాళీగా ఉంది.

            ‘‘ఎక్కువ టైంలేదు. ఉన్నది ఇద్దరమే - మనం నిర్ణయంతీసుకోవచ్చా’’ శంకర్‍...

            ‘‘తప్పదు’’

            ‘‘ఏంచేద్దాం?’’

            ‘‘సూడవోతే ఇదిట్లా బద్దలయ్యిందిగని - దీనెనుక చానాకుట్రలున్నయి’’ సత్యం...

            ‘‘ఉన్నయి - మన కవరు గివరు తొలిగిపోయింది. అందరు గల్సి మనలను మూసేసి, లేకుంట చెయ్యాలనుకుంటండ్లు’’ శంకర్‍...

            ‘‘కానియ్యి -మనయినాలుగు డిమాండ్లు - కాల్పులు మీదన్యాయవిచారణ కేసులుజెట్టి జరుపాలి. చనిపోయిన వాళ్లకు యాభైవేలు, వారిపిల్లలకు ఒక్కరికి ఉద్యోగం, గాయపడ్డ వాళ్లకు కమిటివేసి నష్టపరిహారం నిర్ణయించి ఇవ్వాలె. లోడింగు కాంట్రాక్టు పద్దతిఎత్తేసి -వాళ్లందరిని బదిలీ పిల్లర్లు చెయ్యాలి. అరెస్టు చేసిన వారందరని బేషరుతుగా విడుదల చేయాలి.’’ సత్యం...

            ఈ విషయాలన్ని కంపెనీ అధికారి ప్రజల ముందు బహిరంగంగా ఇప్పుడే ప్రకటించాలి.’’ సత్యం...

            ‘‘మహిళలు, చనిపోయిన వారి బంధువుల తరుపున మనవాళ్లు ఈ డిమాండ్లు పెడుతరు’’ శంకర్‍

            ‘‘ఆక్సన్‍ ప్లాను శవాలను కదలనియ్యక పోవటం’’

            ‘‘లాఠీ చార్జ్చేస్తే?’’

            ‘‘చెయ్యరు. ఇప్పటికే డిపెన్సుల పడ్డరు. మీరు మహిళా కామ్రేడ్స్ ఈ స్థలంలో లేకపోతే ఇప్పటికే ఈ తతంగం ముగిసేది. మీ అందరికి అభినందనలు - మీ కామ్రేడ్లీస్పిరిట్‍ గొప్పది’’ సత్యం ఉద్వేగానికి లోనయ్యాడు...

            ‘‘గిదేం ఉన్నదన్న గిన్ని వందల మంది -కాల్పులు జరిగినంక కూడా ఇక్కడ చేరిండ్లంటే మనం ఎంత కామ్రేడ్‍’’ శంకర్‍.

            ‘‘లాఠీ చార్జి చేస్తే మనం రంగంలోకి దిగుదాం.’’ శంకర్‍ మళ్లీ...

            ‘‘ఎట్లా?’’

            ‘‘ముందుకు పోయి అరుస్తాం’’

            ‘‘వద్దు - నాయకత్వం పోతుంది. వాళ్లనుకున్నది నెరవేరుతుంది’’

            ‘‘మరేం చేద్దాం?’’

            ‘‘మనం బయట మిగులుతేనే ఏదైనా చేయగలం - మన శక్తులన్నింటిన్నింటిని కూడగట్టి నిరవధిక సమ్మెకు పిలిపిద్దాం’’

            ‘‘ఫేలయితే..?’’

            ‘‘మనం బాధ్యత తీసుకుందాం. ప్రజలే నాయకులు...’’

            చంద్రకళ, సరిత వెతుక్కుంటూ వచ్చారు...

            సరితకు నాలుగు డిమాండ్లు చెప్పారు... సరిత వెళ్లిపోయింది. చంద్రకళ వాళ్లిద్దరిని తీసుకొని ఇంకో వార్డుకు నడిచింది. కాల్పుల్లో గాయపడిన వారిని జనరల్‍ వార్డులో వేశారు. అంతా గందర గోళంగా ఉన్నది... అక్కడ రెండు బొగ్గుబాయిల ఫిట్‍ కమిటి సభ్యులు కల్సిండ్లు... వాళ్లద్దరితో మాట్లాడి అలాయిబలాయి తీసుకున్నరు... ‘‘మన కామ్రేడ్స్ విడుదలకోసం ఏం చేద్దా’’ సత్యం అడిగిండు.

            ‘‘వాళ్లు ఉత్తగ ఒదులరు. మనమెంత హుశారుగున్నా మనపని తెలుత్తదిగద - మనం కవరు సంఘాలల్లో పనిచేసినా వాళ్లు వాసన పడుతరుగద - మనం ఫిట్‍ కమిటీల పెట్టిన రామలింగం సంగతి  బయటకు పొక్కింది. మన నిర్మాణం గురించి తెలువది. ఎవులున్నరన్నది తెలువది?’’

            ‘‘మరెట్లా?’’ శంకర్‍

            ‘‘ఎట్లేమున్నది? మన నాయకులేపోంగా - చూసుడెక్కడిది?’’ గీటైంల మనం ఖైరతు గుండకపోతే మనపని ఎనుకకు బోతది. సల్లవడ్తది’’ మరో ఫిట్‍ కమిటి డేవిడ్‍.

            ‘‘మరేం చేద్దాం?’’ సత్యం..

            ‘‘నిరవదిక సమ్మె’’ రామలింగం డేవిడ్‍ ఒక్క సారే అన్నారు.

            ‘‘ఎప్పటి నుండి మొదలు పెట్టచ్చు’’ సత్యం...

            ‘‘ఇప్పటికిప్పుడు కుదరదుగని - రేపు ఫస్టుషిప్టునుండి’’

            మనందరం ఒకే అంటే - తిరుగుదాం - రేపు పస్టుషిప్టునుండి’’ రామచంద్రం - డేవిడ్‍...

            ‘‘సరే కామ్రేడ్‍ మన ప్రయత్నం మనం చేద్దాం తప్పకుండా నిరవధిక సమ్మె ఎట్లా?’’ సత్యం...

            ‘‘మేం బయటకు పోతం - ప్లాను చేస్తం. మీరు చెయ్యండి’’ రామలింగం డేవిడ్‍...

            ‘‘ఆపని మీదనే ఉందాం’’ లాల్‍సలామ్‍. వీలైతే రాత్రికి కలుద్దాం సత్యం, శంకర్‍ ఆవార్డునుండి బయటకు వచ్చారు.

            ‘‘కామ్రేడ్‍ యస్‍.బి. సి.ఐడీలు వాళ్లు చాలా మందున్నరు... వాళ్లకు తెలిసి పోయినట్టున్నది. మనం బయటికి తొందరగా పోకతప్పదు...’’ శంకర్‍ వార్డు చివరలో తచ్చాడుతున్న సివిల్‍ బట్టలపోలీసును చూయించాడు.

            ‘‘ఏం జరుగుతుందో? చూడాలికదా?’’సత్యం...

            ‘‘హాస్పిటల్‍ బయటినుండి చూద్దాం మనకు తెలుస్తుంది.’’ చంద్రకళ మొగిలిని వెంట బెట్టుకవచ్చింది...

            ‘‘కామ్రేడ్‍ బయటకు పోవడమెట్లా?’’ సత్యం...

            ‘‘వచ్చిందారినే’’ మొగిలి...

            ‘‘కాదు నావెంట రాండ్లి - అక్కడ అందరిని సోదా చేస్తండ్లు - ఏదో గడబిడ నడుస్తంది.’’ చంద్రకళహాస్పిటల్‍ వెనుక దిక్కు వాళ్ల ముగ్గురిని తీసుక పోయింది... హాస్పిటల్‍ వెనుక భాగంలో చిన్న గేటున్నది...ఆగేటు ఆవల డాక్టర్ల కోసం కట్టిన క్వార్టర్లున్నాయి. డాక్టర్ల కోసం పెట్టిన గది.

            ఒక్కరొక్కరు ముగ్గురు బయటపడి - మళ్లీ హోటల్‍ కాడికొచ్చారు. తలాకొంత దూరంలో జీబుల పక్క నిలుచున్నారు.

            మొగిలి మందిలో కలిసిపోయిండు.

            మహిళలు నినాదాలు ఇస్తున్నారు.

            ‘‘పోలీసుల మీద కేసు పెట్టాలె’’

            ‘‘న్యాయ విచారణ జరిపించాలె’’

            ‘‘అన్ని రాజకీయ పార్టీలు’’

            ‘‘మద్దతు తెలుపాలి’’

            ‘‘చినిపోయిన వారికి ఒక్కొక్కరికి యూభైవేలు కాంపన్‍సేషన్‍ ఇవ్వాలె’’

            ‘‘వారి పిల్లలకు ఇంటికొకరకి ఉద్యోగం కల్పించాలె’’

            ‘‘ఇవ్వాలె’’

            ‘‘గాయపడ్డవారికి కమిటివేసి నష్టపరిహారం’’

            ‘‘ఇవ్వాలె’’

            ‘‘లోడింగ్‍ కంట్రాక్టు’’

            ‘‘ఎత్తేయాలి’’

            ‘‘లోడర్లందరిని బదిలీఫిల్లర్లుగా సింగరేణి తీసుకోవాలి’’

            ‘‘అరెస్టు చేసిన వారందరినీ’’

            ‘‘బేషరుతుగా విడుదల చేయాలి’’

            ‘‘కార్మికుల ఐఖ్యత’’

            ‘‘వర్ధిల్లాలి’’

            ‘‘అమర వీరులకు’’

            ‘‘జోహర్లు’’

            సరిత, లక్ష్మి నినాదాలు యిస్తున్నారు. రెహనా గొంతు పూర్తిగా పోయింది. నినాదాలు మందిలోకి వెళ్లాయి. అన్ని మూలల నుండి విద్యార్థులు, కార్మికులు, మహిళలు అరుస్తున్నారు. మరణించిన కార్మికుల బందువులు, పిల్లలు పెద్ద పెట్టున రోదిస్తున్నారు... అరుపులతో, రోదనలతో హాస్పిటల్‍ ఆవరణ విశాదంగా ఉంది. చాలా మంది ఏడుస్తున్నారు. తిడుతున్నారు.  ఆగమాగంగ ఆడికీడికి తిరుగుతున్నారు. మందిలో కలకలం, విశాదం, కోపం కలెగల్సిన ఉద్విగ్నత విలేకర్ల గుంపు ముందుకొచ్చి డి.యస్‍.పిరెడ్డి సబ్‍ కలెక్టర్‍ విద్యాసాగర్‍ రావును చుట్టుముట్టారు. వాళ్లిద్దరి మధ్యలో సింగరేణి జనరల్‍ మేనేజర్‍ పర్సనల్‍ ధర్మారెడ్డి, పర్సనల్‍ మేనేజర్‍ మోహన్‍ రావు పరెషాన్‍గ నిలుసుండి ఉన్నారు. కొంచెందూరంలో మరో ఇద్దరు పర్సనల్‍ మేనేజర్లు - నిలుచున్నారు. ఏవేవో కాగితాలు పట్టుకొని ఇద్దరు సర్కిల్‍ ఇన్‍స్పెక్టర్లు, నలుగురు ఎస్సైలు మంద మధ్యలో ఉన్నారు. వాళ్లపక్క పోలీసులు లాఠీలతో దడిగట్టినట్టు నిలుసున్నారు. వాళ్ల కావల మహిళల గుంపు నినాదాలిస్తోంది.

            ఇంతలోనే కాంపౌండు గోడలోపల పోస్టుమార్టం గది నుండి వచ్చే ఎడమవేపున గల రోడ్డునుండి పోస్టుమార్టం చేసిన శవాలను తీసుకొని రెండు అంబులెన్సులు వచ్చాయి. చనిపోయిన వాళ్ల బందువుల గుంపు ఘొల్లు మంది - ఏడ్పులు హాస్పిటల్‍ అంతావ్యాపించాయి. అక్కడ నిలబడ్డ వాళ్లందరి ముఖాలల్లో విశాదం...కోపం, ఆందోళన, మహిళా గుంపు అంబులెన్సుకు అడ్డంగా నిలుచున్నది. దాదాపు రెండు వందలమంది.

            ‘‘కదలనియ్యం’’

            ‘‘కదలనియ్యం’’

            ‘‘శవాలను కదలనియ్యం’’

            పోలీసు వలయం తోసుకొచ్చింది.

            సర్కిల్‍ మైక్రోఫోన్‍లో మాట్లాడుతున్నాడు.

            ‘‘ప్రలారా! కార్మికులారా! మహిళలారా ఇప్పటికే ఆలిశ్య మయ్యింది. చలికాలం. రాత్రయితది’’

            ‘‘కానియ్యి ఎన్నిరోజులైన ఇక్కడే ఉంటం’’ రెహనా అరిచింది.

            ‘‘అప్పటికే కాల్పులు జరిగినయ్‍ - తీవ్రవాదులు ప్రజలను రెచ్చగొడుతున్నారు. లాఠీ చార్జ్ జరుగుతుంది - ప్రజలారా చట్టాన్ని ధిక్కరించడంనేరం’’ సర్కిల్‍ అరుస్తున్నాడు. హాస్పిటల్‍ మేన్‍గేటు దగ్గరి పోలీసు పికెటింగు గదిలో జనరల్‍ మేనేజర్‍ శాస్త్రి, జనరల్‍ పర్సనల్‍ ధర్మారెడ్డి, సబ్‍కలెక్టర్‍ విద్యాసార్‍రావు డి.యస్‍.పి రెడ్డి కమ్యూనిస్టు నాయకుడు భాస్కరరావు మంతనాలు చేశారు... పదినిమిషాలు గడిచింది. సబ్‍కలెక్టర్‍, డి.యస్‍.పి పర్సనల్‍ ధర్మారెడ్డి బయటకు వచ్చారు. ధర్మారెడ్డికి చెమటలు కారిపోతున్నాయి.

            సావగొట్టి సెవులు మూసి తీవ్రవాదులంటరా!

            ‘‘ఏమయ్య నాయకులారా! మీకు నోళ్లు లేవా? సబ్‍ కలెక్టరు విద్యాసాగర్‍రావు వట్టిగ తమషా సూత్తండ్లా’’

            మిగతామాటలు విన్పించలేదు. చాలా మంది తలో రకంగా అరుస్తున్నారు.

            ‘‘ప్రలారా! శాంతంగా ఉండండి’’ సబ్‍ కలెక్టర్‍ మైక్రోఫోన్‍లో హాస్పిటల్‍ ఆవరణలోని ప్రజలంతా ఘొల్లున లేచిండ్లు.

            ‘‘మేనేజుమెంటు మాట్లాడాలి...’’ అరుపులు కేకలు మందిలో నుండి మైక్రోఫోన్‍లో జి.యమ్‍ పర్సనల్‍ ధర్మారెడ్డి ముందుకు వచ్చిండు. వాళ్లు ముందుగా ఇలాంటి స్థితిని అంచనా కట్టినట్లే ఉన్నారు.

            ‘‘కార్మికులారా! ప్రజలారా! ఇలాంటి దురదృష్టఘటనకు సింగరేణి యాజమాన్యం బాధపడుతున్నది.’’

            ‘‘జెప్పన చెప్పవయ్యా,  సంపుడేంది - బాధపడుడేంది?’’

            ‘‘సావగొట్టి - బాధపడుతేమున్నది కార్మికులకు సింగరేణియాజమాన్యం క్షమాపణ చెప్పాలె’’ సరిత అరిచింది...

            సి.ఐడి పోలీసులు మహిళా నాయకులను వారి కదలికలను చూస్తున్నారు. బాధపడుతున్నాం - యాజమాన్యం దురదృష్టఘటనకు చింతిస్తున్నాం చనిపోయినవారి కుంటుంబలకు ఒక్కొక్కరికి పదివేల రూపాయలు వారి పిల్లలకు అలాగే గాయపడిన అర్హులైన వారికి ఇంటికొక ఉద్యోగం, గాయపడిన వారికి చట్ట ప్రకారంగా కాంపన్‍సేషన్‍ సింగరే ణియాజమాన్యం ఇస్తుంది. ట్రక్కు లోడింగు కంట్రాక్టు లేబర్‍ సిస్టమ్‍ గురించి ఇదివరకే రెండు దఫాలు అన్ని కార్మిక సంఘాలతో చర్చించడం జరిగింది. ఈ వారం రోజుల్లో తప్పకుండా ఎత్తివేసి - లేబరుకు ఉపాదికల్పిస్తాం - మధ్య దళారులుండరు.’’

            ‘‘ఇంకా రెండు డిమాండ్సు’’ పోలీసుల మీద కేసుపెట్టాలె - అరెస్టయిన వారిని బేషరుతుగా విడుదలచేయాలి.

            సబ్‍ కలెక్టర్‍ విద్యాసాగర్‍ రావు మైక్రోఫోను తీసుకొని...

            ‘‘మిగతా రెండు విషయాలు సింగరేణి యాజమాన్యానికి సంబంధించినవికావు... చట్టప్రకారంగా జడ్జితో ఈ ఘటన మీద విచారణ ఉంటుంది. రెండోది... చట్టం తనపనితాను చేస్తుంది. తీవ్రవాదం విషయంలో ప్రభుత్వం నిర్ణయం తీసుకుంటుంది’’

            ‘‘పోలీసుల మీదకేసు పెట్టాలి’’

            ‘‘దోషులను శిక్షించాలి’’

            ‘‘అరెస్టు చేసిన వాళ్లను బేషరుతుగా విడుదల చేయాలి’’

            అప్పటికి అరయ్యింది. లైట్లు వెలిగినయ్‍ - అయిదు నిమిషాల తరువాత - పోలీసులు, సింగరేణి సెక్యురిటీ గార్డ్సు ముందుకొచ్చారు. రెహనా, సరితతో పాటు పదిమంది మహిళలనూ వేరుచేసి అరెస్టు చేసిండ్లు - మహిళల గుంపును దిగ్భందం చేసిండ్లు - భలవంతంగా దారికడ్డంగా ఉన్నవాళ్లను ఈడ్చేశారు.

            ఏంజరుగుతుందో ఎవరికి తెలియకముందే - రెండు అంబులెన్సులు వెళ్లిపోయాయి. బందువులను బస్సుల్లో ఎక్కించి తీసుకవెళ్లారు...

            జనం భయపడ్డారు. మళ్లీ ఏదో జరుగుతుందనుకున్నారు. మరో పది నిమిషాలల్లో హాస్పిటల్‍ ఆవరణ ఖాళీ అయ్యింది... సాయంకాలం ఆరుగంటల పదిహేనునిమిషాల ప్రాంతీయవార్తల్లో ఈ వివరాలన్ని ప్రభుత్వ భాషలో చెప్పారు. సింగరేణిలోని అన్ని డివిజన్ల కార్మికులు గుంపులు గుంపులుగా విన్నారు...వారి పద్దతిలో వారు అర్థంచేసుకున్నారు.

            సత్యం, శంకర్‍ చీకట్లో సందుల గుండా సైకిల్‍ తొక్కుతున్నారు.

            యాపలకాడ ఆగిండు. వీధిలైట్లు విచారంగా వెలుగుతున్నాయి. యాపలకాడ ఎంతో గడబెడగా ఉండేదీ - నిర్మాణుష్యంగా ఉంది -హోటల్లు, దుకాణాలు మూసి ఉన్నాయి.

            ‘‘కామ్రేడ్‍! మీరు మనం నిర్ణయించుకున్న విషయాల మీద మార్కెటు - బస్తీల మీద పోస్టర్లు వేయండి - ఎంతమంది రాడికల్‍ విద్యార్థులుంటే వాళ్లందరిని కూచుండ బెట్టి మాట్లాడండి - బహుశా రేపు ఎనిమిది తొమ్మిది గంటల మధ్య మన నిరవధిక సమ్మె సక్సెస్‍ అయితే యాపలకాడి చౌరస్తాలో మీటింగు పెడుదాం అరగంటలో మీటింగు ముగిద్దాం’’ సత్యం...

‘‘ఆ పనినేను చూస్త జాగ్రత్త కామ్రేడ్‍’’ శంకర్‍ వెళ్లిపోయాడు.

            సత్యంకు మళ్లీ విచారం కమ్ముకున్నది. యాపచెట్టు కింద గద్దెమీద కైనీడకు కుర్చున్నాడు. గతిక్రమం లేకుండా పొద్దటి నుండి జరిగినదంతా పోటేత్తుతోంది.

            ‘‘జెబుల పైసలులేవు...సైకిల్‍ రేపుయివ్వవచ్చు. కాని పోస్టర్లు వేయాలి. కాగితాలు...తిరుగాలి. కూర్చుంటే మెదడు చిట్లి పోతుందేమో?’’ సత్యం సైకిలెక్కాడు.

            అట్లా ఆలోచిస్తూ కొత్త గుడిసెలు చేరుకున్నాడు.

            ‘‘షరీప్‍, రెహనా ఇద్దరు అరెస్టయ్యారు... వాళ్ల గుడిసె పరిస్థితి ఏమిటి?’’ ఆలోచిస్తూ...

            మొగిలి గుడిసెలకొచ్చిండు...

            అక్కడ లక్ష్మి కూతరుకు, రాజేశ్వరి కొడుక్కు పాలు తాగిస్తున్నారు...

 

(             (తరువాయి భాగం వచ్చే సంచికలో )

 

దామెర్ల సీతమ్మ రచనలు 1904 నుండిaలభిస్తున్నాయి. అయితే ఆమె 1900  నాటికే  రచనా రంగంలోకి ప్రవేశించిందని జంధ్యాల కనకదుర్గ సేకరించిన జనానా  పత్రిక వ్యాసాన్ని బట్టి తెలుస్తున్నది. 15 వచనరచనలు, 5 పద్యరచనలు , 1 పాట ఆమెవి లభిస్తున్నాయి. దామెర్ల సీతమ్మ జీవిత  వివరాలు తెలియచేసే రెండు రచనలు కూడా లభించాయి. హిందూ సుందరి  1911 మే సంచికలో ‘దామెర్ల సీతమ్మగారు’ అనే శీర్షికతో కర్త ఎవరో తెలియకుండా ప్రచురించబడిన పరిచయం ఒకటి . రెండవది 1913 సెప్టెంబర్  సంచికలో అత్తోట లక్ష్మీ నరసింహం గారి మరణానికి సంతాపం ప్రకటిస్తూ సంపాదకులు ప్రచురించిన రచన.  దామెర్ల సీతమ్మ పద్యరచనలలో సోదర స్మృతి అనే శీర్షికతో హిందూ సుందరి 1914 జనవరి , ఫిబ్రవరి సంచికలలో ప్రచురించబడిన పద్యాలను కూడా కలుపుకొని చూస్తే దామెర్ల సీతమ్మ జీవిత చిత్రం రూపు కడుతుంది. 

దామెర్ల సీతమ్మ నార్త్ఆర్కాట్ జిల్లాలోని వేలూరు పురంలో జన్మించింది. నార్త్ ఆర్కాట్ జిల్లా  1855 నుండి మద్రాసు  ప్రెసిడెన్సీలో ఒక జిల్లా. 1911 లో చిత్తూరు నువేరుచేసిఆంధ్రాలో కలిపేవరకు అదే  ఆజిల్లాకు ప్రధాన నగరం. నిజానికి దామెర్ల సీతమ్మ తండ్రి గారి  స్వస్థలం ఆంధ్రా లోని నర్సా పురం అయినప్పటికీ  సెటిల్మెంటు    డిపార్టుమెంటు లో  ఉద్యోగిగా  ఆయన నివాసం తమిళ నాడు లోని  ఆర్కాట్ జిల్లా అయింది . ఆయన పేరు అత్తోట రామయ్య . ఆయన భార్యవేంకట రమణాంబ . ఇద్దరు మగపిల్లల తరువాత పుట్టిన పిల్ల సీతమ్మ. ప్రత్యేకంగా బడికి పోక పోయినా అన్నల దగ్గర ఆసక్తిగా తెలుగు చదువను, వ్రాయనూ నేర్చుకొన్నది. ఉన్నది తమిళనాట కనుక అరవం లో మాట్లాడటం, చదవటం, వ్రాయటం సులభంగానే పట్టుబడ్డాయి. 

పదేళ్ల వయసులో సీతమ్మకు నర్సాపురం సమీపంలోని బెండమూరులంక గ్రామంలోని దామెర్ల గున్నయ్యగారి కొడుకు దామెర్ల సదాశివరావు తో పెళ్లిజరగటంతో ఆమె దామెర్ల సీతమ్మ అయింది .  పెళ్ళీకాగానే అల్లుడిని మద్రాసుకు తీసుకువచ్చి కొడుకులతో పాటు చదువు చెప్పించాడు ఆమె తండ్రి అత్తోట రామయ్య. రెండేళ్లకే ఆయన మరణించాడు. పెద్దన్నకు సెటిల్మెంటు ఆఫీసులో లేఖకుడిగా ఉద్యోగం వచ్చింది. ఆఫీసు గోదావరి జిల్లాలకు మారటంతో వాళ్ళ కాపురం  కాకినాడకు మారింది.  అది 1894 వసంవత్సరం. 

పెద్దన్నకు తండ్రి మరణించినవెంటనే ఉద్యోగం వచ్చింది కనుక 1894 లోనే ఆయన మరణించాడు అనుకోవచ్చు. సీతమ్మ కు పెళ్లినాటికి పదేళ్లు . తండ్రి రెండేళ్లకు మరణించాడు అంటే  అప్పటికి ఆమెకు 12 సంవత్సరాల వయసు అయి ఉంటుంది. 1894 నాటికి పన్నెండు ఏళ్ళు   అంటే ఆమె 1882 లో  పుట్టి ఉంటుంది . పెళ్లి 1892 లో అయి ఉండాలి. 

భర్త చదువు నిమిత్తం అత్తవారు రాజమండ్రిలో  కాపురం  పెట్టటం వలన  దామెర్ల సీతమ్మ నివాసం 1895 లో అక్కడికి మారింది . చదువు అయిపోయాక దామెర్ల సదాశివరావు కు నర్సాపురం   లోకల్ ఫండ్ ఇన్స్పెక్టర్ ఉద్యోగం వచ్చింది . కొంతకాలం అక్కడ వాళ్ళ కాపురం సాగింది.  1906 లో చీఫ్ సానిటరీ ఇనస్పెక్టర్  ఉద్యోగంపై సదాశివరావు రాజమండ్రికి మకాం మార్చాడు. ఏడాది తిరగకుండానే  మశూచికం  వచ్చి చనిపోయాడు. పాతికేళ్ల వయసుకు దామెర్ల సీతమ్మ వితంతువు అయింది .  దానితో పిల్లలతో  ఆమె అన్నగారి ఇల్లు చేరవలసి వచ్చింది. ఆ రకంగా ఆమె కాకినాడ లో స్థిరపడింది. ఒక కొడుకు మరణించటం,పదేళ్ల వయసు కూతురు పెళ్లయి  ఆరునెలలు తిరగకుండానే  వితంతువు కావటం సీతమ్మకు ఒకదానిపై  ఒకటిగా సంభవించిన విషాదాలు.1904 తరువాత మళ్ళీ ఆమె రచనలు  1910 లో ఆరేళ్ళ వ్యవధి తరువాత గానీ కనబడకపోవటానికి  ఈవ్యక్తిగత సాంసారిక సమస్యలే కారణం అయి ఉంటాయి. 

ఈఅన్నిటి మధ్యా ఆమెలో జీవితాశను, విద్యాభిలాషను, సాహిత్యాభిలాషను, సామాజిక సేవనురక్తిని పెంచిపోషించిన వాడు ఆమె అన్న అత్తోట లక్ష్మీ నరసింహం. కాకినాడ శ్రీవిద్యార్ధినీ సమాజం ఏడేళ్ల తరువాత  1910 ఏప్రిల్ లో  పునరుద్ధరించబడినప్పుడు  అందులో చురుకుగా పాల్గొనటానికి సీతమ్మను ప్రోత్సహించాడు ఆయన. బాలాంత్రపు శేషమ్మతో పాటుదామెర్ల సీతమ్మ దానికి కార్యదర్శి.కోశాధ్యక్షురాలిగా కూడా బాధ్యతలు నిర్వహించింది. అన్నగారిభార్య  అత్తోట శేషమ్మ కార్యనిర్వాహక వర్గ సభ్యురాలు. ప్రతివారం వీళ్ళ సభలు అత్తోట లక్ష్మీనరసింహం గారి ఇంటనే జరిగేవి. సామాజిక కార్యకలాపాలతో  పాటు సీతమ్మ సాహిత్య రచనా వ్యాసంగం కూడా 1910 నుండి మళ్ళీ మొదలైంది. 1913 లో ఆగస్టు 16 న అత్తోట లక్ష్మీ నరసింహం మరణించాడు. సోదర వియోగ దుఃఖం నుండి సీతమ్మ వ్రాసిన పద్యాలు ఆమె ఎదుగుదలకు ఆయన ఎలా నిలబడ్డాడో చెప్తాయి.

                                                1

1904  నాటికి   దామెర్ల సీతమ్మ రచనలు మూడు .ఒకటి  దివ్యజ్ఞాన సమాజం- అనీబిసెంట్ (1900 జనానా) మహిళలు  సభలకు వెళ్లటం అమర్యాదకరంగా  భావించే పరిస్థితికి  ఆవేదన చెందుతూ చేసిన రచన ఇది. భగవత్ప్రార్ధన (హిందూ సుందరి 1904, మే)  బ్రహ్మ సమాజ ప్రభావం నుండి వ్రాసిన రచనలాగా  కనబడుతుంది. మనుషులకు ఉపయోగపడే సమస్త ప్రకృతి వనరులను సృష్టించిన భగవంతుడి పట్ల కృతజ్ఞులమై ఉండాలంటుంది సీతమ్మ . భగవంతుడు అంటే ఆమె దృష్టిలో ఆకారం , గుణం కలిగి పురాణాలలో పరిపరి విధాలుగా వర్ణించబడిన భగవంతుడు కాడు. నిరాకారుడు , నిర్గుణుడు. ఆపదలు వచ్చినప్పుడు ప్రార్ధించటం , మొక్కులతో ప్రసన్నం చేసుకొనటం దయాగుణం కల ఈశ్వరుడి యందు వ్యర్ధపుటుపకృతులు అంటుంది. ఆవునేతి దీపారాధనలు, లక్షవత్తుల వ్రతములు వంటి ఆచారాలను , నమ్మకాలను నిరసిస్తుంది. 

1904  సెప్టెంబర్ హిందూ సుందరి సంచికలో ప్రచురించబడిన ‘ వెలి భయము లేని సంస్కరణము చిన్న వ్యాసమే కానీ ఆమె ఆచరణాత్మక సంస్కరణ దృష్టికి  నిదర్శనంగా ఉంది. రజస్వలానంతర వివాహాలు, వితంతు వివాహాలు మొదలైనవి జరిగినప్పుడు మతాచార్యులు కలగచేసుకొని వెలి పత్రాలు జారీ చేస్తుండటం వలన వాళ్ళు కుటుంబాలకు, బంధుమిత్రులకు, సామాజిక అవసరాలకు అంటరానివాళ్ళై నానా అగచాట్లు పడుతుండటం చూస్తున్న దామెర్ల సీతమ్మ తక్షణ సమస్యల కారణంగా సంస్కరణ కార్యకలాపాలకు దూరం కావలసినదేనా అని ప్రశ్నించుకొన్నది. వెలి భయం లేని సంస్కరణలను ఆచరించవచ్చుకదా అని తర్కించింది. మగపిల్లలకు సంపాదింప శక్తి కలిగేవరకు పెళ్లి చేయకుండా ఉండవచ్చునన్నది ఆమె ప్రతిపాదన. ఇందులో పెద్ద కష్టమూ లేదు , వెలి సమస్య లేదు. యుక్తవయస్కులు , సంపాదనా పరులూ అయితే అన్య శాఖల అమ్మాయిలను పెళ్లాడటం , కట్నం లేని పెళ్లిళ్లకు ముందుకురావడం వంటి విషయాలలో  నిర్ణయం తీసుకోగల , అభిప్రాయం ప్రకటించగల వీలు ఏర్పడుతుంది కనుక సంస్కరణలకు ఏదో ఒక మేరకు దోహదకారిగా ఉంటుందని సీతమ్మ అభిప్రాయపడింది. 

1910 ఏప్రిల్ లో పునరుద్ధరించబడిన  కాకినాడ శ్రీ విద్యార్థినీ సమాజం కార్యదర్శి పదవి చేపట్టిన రెండు నెలలకే గుంటూరు లో జరిగిన హిందూస్త్రీల మహాసభలో  సీతమ్మ ఒక ఉపన్యాసం చేసింది. బొంబాయి రాజధానిలోని స్త్రీల విద్య గురించిన ప్రసంగం అది. బొంబాయి రాజధాని అంటే  పూనా. మనుధర్మ శాస్త్రానికి అనుగుణంగా అక్కడి స్త్రీలు పురుషులవలె చదువుకొంటున్నారని తన ప్రసంగం ప్రారంభించింది సీతమ్మ. మనుధర్మం స్త్రీపురుష సమానతను బోధిస్తుంది అన్నమాట ఈ కాలంలో ఎవరూ అంగీకరించేది కాదు. ఆనాటి  కాలపు విశ్వాసం అది.  అది కాదు ముఖ్యం. ఆనాటికి బొంబాయి లోస్త్రీలు చదువుకొని ఉద్యోగాలు చేస్తూ, వైద్యసేవలు అందిస్తూ అభివృద్ధి చెందటం గురించి ఉద్వేగంగా వివరించటం గమనించ దగినది. స్త్రీలకు  ప్రత్యేక కళాశాలలు లేకపోవటం , లౌకిక విద్యతో పాటు ఆత్మజ్ఞాన సంపత్తిని సమకూర్చే విద్య లేకపోవటం గురించి  అసంతృప్తి ప్రకటిస్తూనే తనకు తెలిసిన విద్యావంతులైన స్త్రీల గురించి చెప్పింది.  వాళ్ళందరూ పూనా లో కార్వే గారి పాఠశాలలో చదువుకొన్నవాళ్ళు.  గంగూబాయి గోడే బిఎ అయితే గానీ పెళ్లిచేసుకొనను అన్న నిర్ణయంతో ఉన్న 20 ఏళ్ల యువతి. విద్య ప్రధానం అని స్త్రీలు అనుకొంటున్న ఒక దృశ్యాన్ని ఈ రకం గా ప్రదర్శించింది. కర్ణాటక నుండి వచ్చి ఇక్కడ చదువుకొన్న ఒక బాలవితంతువు వైద్య విద్య చదువుకొంటున్నది అని ఆమె గురించి చెప్పింది. షోలాపూర్ లో పని చేస్తున్న డాక్టర్ కృష్ణాబాయి , చెన్నపురిలో వైద్యవృత్తిలో  ఉన్న ఆమె సోదరి కమలాకర్ గురించి పేర్కొన్నది. ‘అబలా సచ్చరిత్ర రత్నమాల’ లో అచ్చమాంబ స్త్రీవిద్యాభిమానిగా పేర్కొన్న రఖమాబాయిఖేళోకర్ కూతుళ్లు వాళ్ళు అన్న సమాచారం కూడా ఇచ్చింది.    పూనా అనాధ బాలికాశ్రమంలో పనిచేయటానికి మద్రాస్ లో బిఎ చదువుతున్న కాశీబాయి దేవదారు ఆదర్శాన్ని ప్రస్తుతించింది. బాలవితంతువులలో విద్యావ్యాప్తికి , వాళ్ళను పూనా అనాధ బాలికాశ్రమానికి చేర్చటానికి అహర్నిశలు పాటుపడుతున్న పార్వతీబాయి అతవేలును గురించి ఆరాధనా భావంతో  వివరించింది. 

దాదాపుగా ఇందులోఆమె ప్రస్తావించిన  స్త్రీలందరూ ఏదో ఒకరకంగా పూనాలోని కార్వే హిందూ వితంతు గృహంతో సంబంధం ఉన్నవాళ్లు. దాదాపు వాళ్లందరినీ తాను చూసినట్లు , పరిచయం ఉన్నట్లుగానే వ్రాసింది. పదేళ్ల కూతురి భర్త చనిపోయి దుఃఖంలో ఉన్న దామెర్ల సీతమ్మను అన్న అత్తోట లక్ష్మీనరసింహం కూతురితో సహా పూనా లోని హిందూ వితంతు గృహంలో చేర్పించి వచ్చాడు. చదువుకొనటంలో తనలాంటి వాళ్ళ సమస్యలను అర్ధం చేసుకొనటంలో ఆమె అవగాహన పెరుగుతుంది , దుఃఖం తగ్గుతుంది అం కావచ్చు అయన ఆ ఏర్పాటు చేసాడు. ఒక సంవత్సరం పాటు ఆమె అక్కడ ఉంది. ఆ కాలపు పరిచయాలు , అనుభవాలు ఈ రకంగా ఈ ఉపన్యాసం లోకి ప్రవహించి ఉంటాయి. తరువాతి కాలంలో ( హిందూసుందరి , 1914, ఫిబ్రవరి ) వ్రాసిన సోదర స్మృతిలోని ఈ పద్యం చూడండి - “ నీ పుణ్యంబున ( గాదే 

   యేపార బున్హ కేగి యే (నట (గంటిన్

    శ్రీ పార్వతీ యతవేలును 

    నా పావన చరితలైన యతివలనెల్లన్”  - 

 దానినే బలపరుస్తున్నది.  

ఆత్మగౌరవంతో లోకానికి ఆదర్శంగా నిలబడాలంటే స్త్రీలకు విద్య ఉండాలని , ఇంటి పనులతో , సంసారపు  బాధ్యతలతో  తీరిక లేదనటం సరికాదని స్త్రీలు చదువుకొని తోటి స్త్రీల విద్యావికాసాలకు తోడ్పడినప్పుడే  దేశం అభివృద్ధిలోకి వస్తుందని పేర్కొన్నది. అందులో భాగంగా  స్త్రీల పాఠశాలల విషయమై పనిచేయటానికి తన  సంసిద్దతను కూడా వ్యక్తం చేసింది. ప్రసంగం చివరలో ఆ సభను ఏర్పాటు చేసిన సనాతన ధర్మ మండలి పక్షాన స్త్రీవిద్యావిషయమై పనిచేస్తున్న  ఏకా వెంకటరత్నమ్మ గారిని ప్రశంసించింది. 

ఇక్కడ నుండి ఈమె రచనలు ప్రధానంగా స్త్రీవిద్యకు సంబంధించిన ఆలోచనలు, ఆచరణకు సంబంధించినవి. దీనితో కలిపి మొత్తం ఆరు. విద్యవలని లాభములు అనే వ్యాసం 1910 సెప్టెంబర్ హిందూ సుందరిలోను, సావిత్రి లోను ప్రచురించబడింది. ఈ వ్యాసంలోనూ విద్యావంతులు, ఉద్యోగస్తులు , ఉన్నత ఆదర్శాలతో పనిచేస్తున్న బొంబాయి మహిళలను కృపాబాయి వంటివారిని ప్రస్తావించింది. విద్య పురుషులకు ఎంత లాభకారో స్త్రీలకూ కూడా అంత లాభకారి అని పేర్కొన్నది. చిన్నప్పటినుండి స్త్రీలు పురుషులవలెనే శ్రద్ధగా చదువుకొంటే ఉద్యోగాలు చేయగలరు , రాజ్యాపాలన కూడా చేయగలరు అని విశ్వాసాన్ని ప్రకటించింది. గృహిణులు విద్యనేరిస్తే భర్తలకు అనుకూలులై అర్ధాంగి అన్నమాట సార్ధకం చేసుకొంటారని , వితంతువులు విద్య నేరిస్తే స్వధర్మాన్ని గుర్తెరిగి స్వార్ధత్యాగులై లోకానికి ఉపయోగపడతారని చెప్పింది. విద్య ప్రయోజనం పురుషులకు ఏట్లో స్త్రీకి కూడా అట్లే అని చెప్పిన సీతమ్మ స్త్రీలలో మళ్ళీ భర్త ఉన్న స్త్రీ లేని స్త్రీ అనే భేదాన్ని బట్టి వాళ్ళ చదువు ప్రయోజనం వేరువేరుగా ఉంటుందని చెప్పటానికి  ఆమె కు అది ప్రశ్నించవలసినది అన్న అవగాహన లేకపోవటం వల్లనే . ఆమె కాలానికి ప్రశ్నించలేకపోయిన సాంస్కృతిక వైరుధ్యంఅది. 

స్త్రీలు చదువుకొంటే దుష్టులు అవుతారన్న వాదన ను ఆమె తిరస్కరించింది. పురుషులలో కూడా బాగా చదువుకొన్నవాళ్ళు  దుష్టులు గా ఉండటం లోకంలో ఉంది , అలాగని పురుషులకు విద్య కూడదని అనటం లేదు కదా అన్నది ఆమె వాదన. ఎంత చదివినా నీతి న్యాయం లేకపోతే ఆడయినా మెగా అయినా విద్యావిహీనులే అంటుంది ఆమె. దేశీయ స్త్రీల పాఠశాలలు పెట్టి స్త్రీలకు తీరిక సమయంలో మధ్యాహ్నం రెండు నుండి నాలుగు వరకు విద్యాబోధచేయాలని చెప్పింది. అటువంటి పాఠశాలల ఏర్పాటుకు త్వరపడాలని హెచ్చరించింది. 

1911 మార్చ్ సావిత్రి పత్రికలో వచ్చిన “రాజమహేంద్రవరపు మిషన్ బాలికా పాఠశాల “ అనే రచన దామెర్ల సీతమ్మ క్షేత్రపర్యటనానుభవం నుండి రాసింది. 1910 లో మార్చ్ 13 వతేదీన ఆమె రాజమండ్రి బాలికా పాఠశాలను చూచి వచ్చింది . రెండువందల మంది విద్యార్థులతో నడుస్తున్న ఆమిషన్ స్కూల్ పాఠశాల తరగతిగదులు  , విద్యార్థుల వసతి గదులు , వంటశాల అన్నీ పరిశుభ్రంగా ఉండటం గమనించింది. అమెరికా నుండి వచ్చిన దొరసాని స్థాపించిన ఆ బడిలో విద్యార్థులు అందరూ హిందువులే . క్రైస్తవ మతాన్ని బోధిస్తూ మతంలోకి మారుస్తూ పాఠశాలలు స్థాపించి వాళ్ళు పనిచేస్తుంటే దేశస్థులు నిద్రాపరవశులై ఉండటం సీతమ్మకు బాధ కలిగించింది. వాళ్లకన్నా తెలివిగలవాళ్ళు , ధనవంతులు దేశంలో ఉన్నా వాళ్లకు సత్కార్య శూరత్వం లేకపోవటం గురించి వేదన పడింది. ఉన్నత విద్య నేర్పక   బ్రాహ్మణేతరులను ఇతరమతాలలోకి  పారద్రోలుతున్న వాస్తవం  స్వసంఘబలాన్ని తగ్గిస్తుందని గుర్తించి కలత పడింది. 

పాఠశాల స్థాపించి పనిచేస్తున్న దొరసానిని చూస్తే సంతోషంగానే ఉన్నది కానీ ఇతర మతం లో కలిసిన రెండువందలమంది స్త్రీలను చూస్తే దుఃఖం గా అనిపించింది అంటుందామె. ఒక రాజమహేంద్రవరం మిషన్ పాఠశాలలోనే రెండువందలమంది ఉంటె ఇలాంటి పాఠశాలలు దేశం మీద ఎన్ని ఉన్నాయో , ఇంకెన్ని వందలమంది జనం వాళ్ళ మతంలో కలిసారో అని ఊహించి భయపడ్డది. ఇకనైనా మేల్కొని మన మతంలో పుట్టిన వాళ్ళు దానిని వదిలిపోకుండా సనాతనధర్మప్రబోధం జరిగేవిధంగా స్వదేశీ పాఠశాలల ఏర్పాటుకు కంకణం కట్టుకోవాలని పిలుపును ఇచ్చింది . 

కులభేదాలు లేక అందరికీ విద్యను అందుబాటులోకి తేవటం అనే అభ్యుదయాంశం సీతమ్మ పట్టుకోగలిగింది. కానీ క్రైస్తవ మత  ప్రబోధ ప్రభావాలను సనాతన ధర్మ ప్రబోధ ప్రభావాలతో ఎదుర్కోగలం అనుకొనటం లోతైన ఆలోచన నుండి వచ్చింది కాదు. నిచ్చెనమెట్ల  కులవ్యవస్థ అస్పృశ్యత వంటి అవమానకర పద్ధతులు, ఆర్ధిక అసమానతలు వున్న సమాజంలో క్రైస్తవం వైపు ఆకర్షణకు ఆశ - గౌరవకరమైన జీవితం లభిస్తుందన్నఆశ- కారణం.దాని గురించిన అవగాహన సీతమ్మకు లేదు.

కాకినాడ సమాచారము (హిందూసుందరి1911, ఆగష్టు) స్వభావంలో  ఒక నివేదిక. దామెర్ల సీతమ్మ మరి కొంతమంది సభ్యులు  కాకినాడ విద్యార్థినీ సమాజం పక్షాన 1911మే 30 నాడు  గవర్నమెంట్ బాలికా పాఠశాల  పరీక్షాధికారి అయిన మిస్ జె పీటర్ సన్  దొరసానిని సందర్శించి  కాకినాడ విద్యార్థినీ సమాజం బాలికాలయంలో పురుషులు ఉపాధ్యాయులుగా ఉండటం వలన వయస్సు వచ్చిన  స్త్రీలు చదువుకొనటానికి వీలుగా లేదు కనుక స్త్రీలను ఉపాధ్యాయులుగా నియమించాలని కోరారు. సంస్థకు సంబంధించిన మరి కొన్ని అంశాలు మాట్లాడి  స్త్రీలకు నేర్పవలసిన విద్యల గురించి, వితంతు విద్యార్థి వేతనాలగురించి కాకినాడ హిందూ బాలికా పాఠశాలలో ప్రసంగించటానికి  ఆహ్వానించారు. జార్జి చక్రవర్తి పుట్టినరోజు జూన్ 3 న కనుక ఆరోజు ఏర్పాటు చేయమని ఆమె చెప్తే  అంగీకరించారు. ఆనాడు ఆమె చేసిన ప్రసంగపాఠం ఇస్తూ సీతమ్మ చేసిన రచన ఇది. 

 బాల్య వివాహాలవల్ల  చిన్నతనంలోనే తల్లులై , పిల్లల పెంపకపు పద్ధతి  తెలియక పోవటమే శిశుమరణాలకు కారణం అని, అందువల్ల శిశు సంరక్షణ, ప్రాధమిక వైద్యం స్త్రీలకు నేర్పించాలని తన ప్రసంగంలో ఆ దొరసాని చెప్పింది.   వ్యాధులు కలగకుండా పరిసరాలను శుభ్రంగా ఉంచుకొనటం , రోగులకు గాలి వెలుతురూ తగిలేట్లు శ్రద్ధ వహించటం  కూడా విద్యాబోధనలో ఒక భాగమే అంటుంది. ఆడపిల్లల బడులలో పాఠాలు చెప్పటానికి స్త్రీలు కావాలని కోరారు కదా ? మీ సహాయం లేకుండా వాళ్ళను ఎక్కడి నుండి సృష్టించగలం అని ప్రశ్నించింది. వితంతువులకు వేతనాలు ఇచ్చి  విద్య చెప్పిస్తామని అన్న కూడా స్కూలులో చేరి చదువుకొన టానికి స్వతంత్రత మీకు లేనప్పుడు స్త్రీల కు పాఠాలు చెప్పే మహిళా ఉపాధ్యాయులు ఎలా తయారవుతారు అని ప్రశ్నించింది. విధవలను బడికి పంపండి వాళ్ళు చదువుకొని ఉపాధ్యాయులై మీ అవసరాన్ని తీరుస్తారు అని హితవు చెప్పింది . వైధవ్యానికి వగచి ప్రయోజనం లేదని,  పరులకొరకు పాటుపడటంలోనే పరమార్దం ఉందని పేర్కొన్నది. పారతంత్య్రం నీచం అని చెప్పి వితంతు స్త్రీలు జీవితమంతా ఎవరి మీదనో ఆధారపడి బ్రతకటం కాక ప్రభుత్వం ఇస్తున్న స్కాలర్ షిప్పులు తీసుకొని చదువుకొని ఉపాధ్యాయినులై మీ జాతిని విద్యావంతులను చేయవచ్చు . అని ఆమె చేసిన ప్రసంగవిషయాలను ఉటంకించి ఆ సభలో బాలాంత్రపు శేషమ్మ , కళ్లేపల్లి వెంకట రమణమ్మ ఆమె ప్రతిపాదనలను  బలపరుస్తూ అందరూ తమతమ విధవ తోబుట్టువులను, పిల్లలను పాఠశాలలకు పంపి దేశోద్ధరణకు  తగిన శిక్షణ ఇప్పించాలని కోరారని చెప్తూ ఈ నివేదికను ముగించింది దామెర్ల సీతమ్మ . 

మిగిలిన రెండింటిలో ఒకటి స్త్రీవిద్యావిషయము ( హిందూసుందరి, 1912,  జనవరి ) రెండవది స్త్రీవిద్యఎట్లున్నది ( వివేకవతి, 1912, ఏప్రిల్)  గుంటూరు సనాతన ధర్మ మండలి అయిదవ వార్షికోత్సవ సభ కు  విద్యార్థి కావటం వల్ల సెలవు లేక వెళ్ళ లేకపోయినా వ్రాసి పంపిన ప్రసంగ పాఠం  స్త్రీవిద్యావిషయము . (స్త్రీ సనాతన మండలి అధ్యక్షురాలు ఏకా వెంకటరత్నమ్మ , ఇప్పగుంట వెంకమాంబ కార్యదర్శి . రాజనాల గౌరమ్మ వంటి మహావక్త లు,విదుషీమణులు ఇందులో ఉన్నారు ( ఆంధ్రపత్రిక ఉగాది ప్రత్యేక సంచిక 1910 ) 1912 నాటికి అయిదవ వార్షికోత్సవం జరుపుకున్నదంటే 1907 లో ఇది ఏర్పడి ఉంటుంది .  ) ఈ వ్యాసంలో సీతమ్మ పురుషులు స్త్రీవిద్యవలన లాభాలను గ్రహించారు కానీ స్త్రీవిద్యను అభివృద్ధి చేసే మార్గం మాత్రం గ్రహించినట్లు లేదు అంటూ స్త్రీల పాఠశాలల లేమిని ప్రస్తావించింది . “స్త్రీలమగు మనము మన విషయ మై పాటుపడిననే గానీ మనంభివృద్ధి నొందజాలము”  అని స్పష్టం చేసింది . విద్యావిహీనతచే స్త్రీలు పడే బాధ పురుషులకు , విధవల  కష్టములు సువాసినులకు , పురుషులకు కూడా అర్ధం కావు అని ఈ సందర్భంగా ఆమె చెప్పిన మాటలు  గమనించదగినవి.  అనుభవం నుండి  సమస్యలోని వాస్తవికత , తీవ్రత బాధితులకు  మాత్రమే అర్ధం అయ్యే విషయాలని, ఇతరులు వాటిని సంపూర్ణంగా సాంద్రంగా  వ్యక్తీకరించలేరు అని నేటి స్త్రీ, దళిత అస్తిత్వ ఉద్యమాలు   నిర్ధారించి చెబుతున్న వాటి దేశీయ మూలాలు సీతమ్మ మాటలలో  వినిపిస్తున్నాయి కదూ  ! 

ఎక్కడికీ పోకుండా ఉన్నచోటునే ఉండి  మనమే అన్నిటా అత్యున్నత దశలో ఉన్నామనుకొనటం  ఆత్మవంచన అని చెబుతూ బొంబాయి ప్రాంతంలో స్త్రీలు  సా ధించిన  అభివృద్ధిని ప్రస్తావించింది సీతమ్మ  . అట్టి స్థితికి రావాలంటే మన బాట మనం వేసుకోవలసినదే అని చెప్పింది .  విజ్ఞానచంద్రికా మండలి, నర్సాపుర మండలాభివర్ధనీ సంఘం వారు స్త్రీల కోసం బహుమానాలు ప్రకటించి నిర్వహిస్తున్న పరీక్షల గురించి చెప్పి విస్తృతంగా బాలికా పాఠశాలలు లేని కొరతను అధిగమించటానికి ఈ పరీక్షలకు స్త్రీలు హాజరు కావటమే తక్షణ కర్తవ్యం అని కూడా పేర్కొన్నది. 

స్త్రీ విద్యఎట్లున్నది అనే వ్యాసంలో స్త్రీలు చదువుకొనటానికి పాఠశాలలకు వెళ్ళటానికి ఇంకా సందేహిస్తూనే ఉన్నారని, పురుషులు కొందరు పూనుకొని స్త్రీవిద్యకు కృషి చేస్తున్నారని  చెప్పింది. సంస్కృతం, తెలుగు, ఇంగ్లిష్ భాషలు స్త్రీలు నేర్చుకోవలసినవని అనిపేర్కొంది. చదువుకొని ఉపాధ్యాయులు అయి తోటిస్త్రీల కుచదువుచెబుతున్నస్త్రీలను కొందరిని పేర్కొన్నది.దీనిని బట్టి దామెర్ల సీతమ్మ కూడా ఆ పనిలో ఉన్నట్లు తెలుస్తున్నది.  

దామెర్ల సీతమ్మ వ్రాసిన మరొక మూడు వ్యాసాలు పెళ్ళికి తదనంతర పరిణామాలకు సంబంధించినవి .  వైవాహిక ధర్మములు ( హిందూసుందరి, 1911 జులై ) వ్యాసంలో వేద ప్రమాణాలతో పూర్వకాలంలో వివాహం , విద్య పూర్తి అయ్యాక వధూవరుల ఇచ్ఛప్రకారం  , పరస్పర ఆకాంక్ష నుండి జరిగేదని, స్త్రీపురుషులిద్దరూ సమంగా విద్యాభ్యాసంచేయవలసినవాళ్ళేనని,  వివాహం ఐచ్ఛికమే కానీ నిర్బంధంకాదని వివరించింది సీతమ్మ. గృహ్యసూత్రాలను, పురాణాలను బట్టిఅప్పటి వివాహాలు రజస్వలానంతర వివాహాలేనని నిర్ధారించింది. 

వివాహం కొరకేప్రపంచం జన్మించింది అన్నట్లు కళ్ళు తెరవని పసివాళ్లకు చేసే పెళ్లిళ్లు ఈ కాలపు దౌర్భాగ్యంగా భావించింది.యువసంవత్సరం నుండి పదునాలుగు సంవత్సరాలలోపు పిల్లలకు అయినా పెళ్లిళ్లు 8486430 అని వాళ్లలో నాలుగేళ్లనుండిపదిహేను సంవత్సరాలలోపు  బాల వితంతువులు 320431 మంది అని జనాభాలెక్కలఆధారంగా బాల్యవివాహాల సమస్య తీవ్రతను , దుష్పరిణామాలను చూపించింది.అందువల్ల ప్రాచీన శాస్త్రాలు ఆమోదించని అతిబాల్యవివాహాలను జరపకూడదని స్త్రీపురుషులకు వాళ్ళఇష్టానుసారం యుక్తవయసు పర్యంతం పూర్ణవిద్యను అభ్యసించాకనే పెళ్లిళ్లు చేయాలనీ ప్రతిపాదిస్తూ ఈ వ్యాసాన్ని ముగించింది సీతమ్మ.

మనుధర్మశాస్త్రము లోనిస్త్రీల యాచారములు అనేశీర్షికతో  రాచేసినరచనలో ( హిందూసుందరి, 1911 జులై) స్త్రీలకు విధినిషేధరూపంలో చెప్పబడిన వాటిలో  పదిహేను స్మృతి వాక్యాలను  తీసుకొని  ఒక్కొక్క దానికి  తెలుగులో  అర్ధం చెప్పి ప్రతి దాని మీదా తన అభిప్రాయాన్ని ఇచ్చింది . ఆ స్మృతి  వాక్యాలు  మేలును , విలువలతో కూడిన జీవితాన్నిస్త్రీలకు  ఉద్దేశించి చెప్పబడ్డాయని ఆమె భావం.  

  ‘ హిందూ  వితంతువుల స్థితి, వారు దేశమునకెట్లుపయోగపడెదరు’ ( ఆంధ్రపత్రిక , సంవత్సరాది సంచిక 1911) వ్యాసంలో ఆమె విద్యాజ్ఞానవైరాగ్య మోక్షాలు అందరూ సంపాదించుకోవలసినవే అయినా విద్య లేకపోవటం తో స్త్రీలు వాటికి దూరం అయ్యారని , వితంతుస్త్రీలు వాళ్లలో భాగమే అని చెప్పింది. భర్తచనిపోయి అన్నదమ్ముల ఇళ్లకు చేరి లోకాభిరామాయణంలో , పరనింద లో కాలం గడిపేస్తున్నారని బాధపడింది. ప్రయాణంలో ఎదురుపడరాదు, పొద్దున్న లేవగానే లేచినవాళ్ల ఎదురుపడరాదు, శుభకార్యాలలో ఇంటి వెనక పనులు చేయవచ్చు కానీ నలుగురిలోకి రారాదు , పసుపుకుంకుమలు ముట్టరాదు..ఇలాంటి నిషేధాలమధ్య వాళ్ళ జీవితందుర్భరం అవుతున్నదని వేదనపడింది.

బాలవింతంతువుల స్థితి మరీ వేదనాకారం అంటుంది.బాల్యంలో తాడుకట్టినవాడు మరణిస్తే జీవితకాలం వైధవ్యం మోయమనటం అన్యాయం అంటుంది. వితంతువులు విద్యావంతులై, విరాగుణులై, స్వార్ధత్యాగం చేసి, శాస్త్రజ్ఞానం సంపాదించి బోధకురాండ్రు  కావాలని ఆశించింది. లౌక్యవిద్యనుఅభ్యసించి ఉపాధ్యాయులు కావచ్చని, విరాగిణులై తత్వబోధ చేయవచ్చని, వైద్యులై స్త్రీలకు సేవలు అందించవచ్చని వాళ్లకు చేయదగినకార్యక్రమాలను ఇచ్చింది.

బాల వితంతువులకు సూత్రపుతాడు సంబంధంతప్ప భర్తతో మారెబంధమూ లేకపోవటంవలన మామూలు వితంతువులకు చేసే శిక్షలు ఏవీ వాళ్లకువేయగూడదని  అంటుంది. వాళ్ళు ఆజన్మబ్రహ్మచారిణులుగా ఉండటానికి తగిన శిక్షణ ఇయ్యాలని అంటుంది. శరీరం ,మనసు  నియంత్రణ లో ఉంచుకొనటం  సంసారంచేసే దంపతులు ఉండే కుటుంబంలో వితంతువులకు కష్టంగాఉంటుంది కనుక వాళ్లకు వేరేశరణయాలు ఉంటె బాగుంటుందని, వాళ్ళ శక్తిసామర్ధ్యాలను సమాజహితవుకు వాడేటట్లు మార్గదర్శకత్వం వహించాలని ఆశించింది. అంతే కానీ  బాల వితంతువుల విషయంలోనైనా పునర్వివాహాన్ని గురించి ఆలోచించలేకపోయింది. స్త్రీపునర్వివాహ ఉద్యమానికి తన జీవితాన్ని ఒడ్డిన కందుకూరి వీరేశలింగం కాలంలో  జీవించిన మనిషి సీతమ్మ. ఈ వ్యాసం వ్రాసేనాటికి ఆయన  ఇంకా బతికే ఉన్నాడు. అయినా అతని ప్రభావం ఆమె మీద ఏమీ లేదు.    సనాతన సంప్రదాయ ప్రభావమే స్త్రీల ఆలోచనలను నియంత్రిస్తున్న శక్తి అన్నది స్పష్టం . 

కందుకూరి రాజ్యలక్ష్మి మరణానికి సంతాపం ప్రకటిస్తూ పతి  చేపట్టిన సంఘసంస్కరణోద్యమం లో కలిగిన ఇక్కట్టులకు జంకక , వెలికి  భయపడక బాసటగా నిలబడిన రాజ్యలక్ష్మమ్మను పాతిమాతను జవదాటని పతివ్రతగా పేర్కొనటం గమనించవచ్చు . ఆమె జ్ఞాపకాలను చిరస్థాయి చేసే కార్యాచరణను ఆశించింది.     ( హిందూ సుందరి ,  1910,  సెప్టెంబర్ ) 

స్త్రీలు సంఘాలు పెట్టుకొని సభలు జరుపుకొనటం  బోధనలను , ప్రసంగాలను వినటం వలన సాధించే ఒక భావ ఐక్యత , పొందే  ఒక సోదరీభావం స్త్రీలలో  విద్యాసక్తులను పెంచి వినయాది సద్గుణాల పెంపుకు తోడ్పడతాయని  దామెర్ల సీతమ్మమరొక వ్యాసంలో  అభిప్రాయపడింది. తమతోటి స్త్రీల అభివృద్ధిని కోరి సమాజాలు తమంతట తామే ఇలాంటి  సభలు ఏర్పాటు చేయటం ఒక సామాజిక అవసరంగా ముందుకువచ్చింది అని సూచించింది .( హిందూ సుందరి 1911, జనవరి ) 

భగవద్గీత నుండి , భర్త్రుహరి నీతి శతకాలనుండి శ్లోకాలను , పద్యాలను ఉదహరిస్తూ  వ్రాయబడిన ఈ వ్యాసాలు సీతమ్మ  అధ్యయనానికి నిదర్శనంగా ఉన్నాయి . అధ్యయనం , ఆలోచన, అనుభవం ఈ మూడు ఆమె వ్యాసాలకు విలువను కలిగించాయి. 

                                                                   2

            దామెర్ల సీతమ్మ   కవిత్వం కూడా వ్రాసింది. 1911 ఆంధ్రపత్రిక ఉగాది సంచిక లో హిందూ వితంతువుల స్థితి గురించి వ్రాసిన వ్యాసం చివర రెండు గీత పద్యాలు వ్రాసింది. లభిస్తున్నంతవరకు అవే ఆమె తొలి పద్యాలు. “ దైవ మెపుడు మీ మనముల దయను గల్గ 

                                    జేసి విధవల బాధలఁడచ వేగ

                                 నా శ్రమంబులు శీఘ్రంబ యమరునటుల 

                                జేయుగావుత సోదర శ్రేష్ఠులారా”   అనే పద్యంలో వితంతు శరణాలయాల ఏర్పాటుకు సంసిద్ధులు కమ్మని పురుషులను సంబోధించి చెప్పింది. 

“ విధవలకు బుద్ధి ధైర్యంబు వేగ నొసగి 

లోకహిత మనారతమును  లోటు లేక 

జరుప జ్ఞానంబు దయచేసి సాదరముగ

నప్పరాత్పరుఁ డెపుడు కాపాడు గాత  “  ఈ రెండవ పద్యంలో   వితంతువులకు లోకహిత కార్యక్రమాలకు పూనుకొనే బుద్ధి జ్ఞానాలను, ధైర్యాన్ని ఇయ్యమని భగవంతుడిని ప్రార్ధించింది.  వ్యాసంలోని ఆమె అభిప్రాయాలకే  ఇలా పద్యరూపం ఇచ్చింది ఆమె.

            శ్రీ ఆచంట లక్ష్మీపతిగారికి వ్రాయబడిన లేఖ పద్య రూపంలో నే ఉంది. ఆచంట లక్ష్మీపతి 1880 లోపశ్చిమగోదావరి జిల్లా మాధవరంలో జన్మించి  ఆయుర్వేద విద్యలో అభిమానం చూపి 1904 నుండి 1909  మధ్యకాలంలో మద్రాసు మెడికల్ కళాశాలలో MB & CM డిగ్రీని పొంది అక్కడే ప్రాక్టీస్ చేస్తూ వైద్యరంగంలో పేరెన్నికగన్నకృషి చేసాడు. ప్రజారోగ్య వ్యవస్థలో ఆయన సేవలకు గాను ఎంతో గౌరవాన్నిపొందాడు.ఆయన పేరుమీద ఆయుర్వేద పరిశోధనాకేంద్రం , న్యూరోసర్జికల్ కేంద్రం వంటి సంస్థలు ఏర్పడి పనిచేస్తున్నాయి.1911 డిసెంబర్ 3  వతేదీన రుక్మిణితో ఆయన వివాహం జరిగింది. లక్ష్మీపతిని అభినందిస్తూ దామెర్ల సీతమ్మ పద్యాలలో వ్రాసిన లేఖ ఇది. ఒక తేటగీతి, ఒక ఉత్సాహం, ఒక సీసం, మరోరెండు గీతపద్యాలలో ఈలేఖ ఉంది. సోదరా అని సంబోధిస్తూ ‘స్వయంవర వివాహాలేఖ ‘  అందిఅపరిమిత సంతసం కలగచేసిందని అంటుంది. బాలికావివాహ దుష్ట రాక్షసిని పారద్రోలిన వివహంగా దానిని పేర్కొన్నది. ఎందుకంటే అది రజస్వలాపూర్వ వివాహం కాదు గనుక. రజస్వల కాకముందే ఆడపిల్లకు పెళ్ళిచేయటం సంప్రదాయంగా వస్తున్న కాలంలో ఆసంప్రదాయాన్ని బద్దలు కొట్టి ఆచంటలక్ష్మీపతి రుక్మిణిని పెళ్లిచేసుకొన్నాడు. 

            ఎవరీ  రుక్మిణి ? హుగ్గిళ్ల  శ్రీనివాసరావు చూడమ్మ దంపతుల  కూతురు. 1892 డిసెంబర్ 6 న మద్రాసు లో పుట్టింది. తండ్రి  నరసాపురంలో  ఉన్న షడ్డకుడిని చూడబోయి అక్కడ ఓరుగంటి శివరామ కృష్ణమ్మ గారి  కూతుళ్లు ఇద్దరూ చదువుకొనటం చూసి ప్రేరణ పొంది వచ్చి రుక్మిణిని ప్రెసిడెన్సీ ట్రైనింగ్  స్కూల్ లో  ఇంగ్లిష్ విద్యలో ప్రవేశ పెట్టాడు. ఆమె మెట్రిక్యులేషన్ పాసయి ప్రెసిడెన్సీ కాలేజ్ లో ఎఫ్ ఏ పరీక్షకు చదువుతున్నది. ఆ రుక్మిణినే ఆచంట లక్ష్మీ పతి పెళ్లి చేసుకొన్నది. కోరి రజస్వల అయిన కన్యను పెళ్లాడటం ఆనాటికి  గొప్ప సంస్కరణ. అందుకే దామెర్ల సీతమ్మ ఆ పెళ్లిని అభినందించింది. “ చెప్పిన దానిని ( జేసి చూపుట యందు / మార్గదర్శకులై మహిమ వెలయ”  “ సుగుణ భూషణాలంకృత  సుందరాంగి / విద్యచే వెలుగొందు నవ్వెలది మిన్న / యైన రుక్మిణాంబను” అందరూ ఔను అని ఆమోదించగా పెళ్ళాడి లోకానికి మేలు చేసాడని ఆచంట లక్ష్మీ పతి గురించి సీస పద్యంలో వర్ణించింది . సద్వివాహంగా దానిని అభివర్ణిస్తూ వారికి భగవంతుడి ఆశీస్సులు ఉంటాయని  పేర్కొన్నది  సీతమ్మ . ఇట్లు భవదీయ సోదరి అని కింద తనపేరు  రాసింది. సంబోధన , సంతకం లక్ష్మీపతి ఆమెకు బాగా తెలిసినవాడే అని సూచిస్తున్నాయి. 

            శ్రీ విద్యార్థినీ సమాజం తృతీయ సంవత్సర ఉత్సవానికి అధ్యక్షత వహించటానికి వచ్చిన కంచనపల్లి కనకమ్మ గురించి సీతమ్మ వ్రాసిన సీస పద్యం హిందూసుందరి ( 1913 జూన్) పత్రికలో ప్రచురితమైంది.విజ్ఞానచంద్రికా పరిషత్తులో   పురుషులను మించి అత్యున్నత స్థాయి విజయాలు సాధించి బహుమతులు గెలుచుకొన్నద ని బాలికలకు విద్యనేర్పేపదవి చేపట్టింది అని సోదరీ జనంపై వాత్సల్యం గల  శుద్ధచరిత అయిన ఆమెనుఅధ్యక్ష స్థానం లోకూర్చోవలసినదిగా ఆహ్వానిస్తున్నానని ఆపద్యంలో పేర్కొన్నది.

            సోదర స్మృతిలో ఆమె వ్రాసినపద్యాలు  27 హిందూసుందరి 1914 జనవరి, ఫిబ్రవరిసంచికలలో ప్రచురించబడ్డాయి. సోదరుడు అత్తోట లక్ష్మీ నరసింహం. భర్తచనిపోయిన తనను తండ్రితరువాత తండ్రివలె ఆదరించి విద్యాబుద్దులు చెప్పించి తన జీవితాన్ని ఒకమార్గంలో పెట్టినవాడు.ఆయన మరణానికి చింతిస్తూ ఆయనకు తనకు ఉన్నబాంధవ్యాన్ని తలపోసుకొంటూ సీతమ్మ ఈ పద్యాలు వ్రాసింది. అందువల్ల ఇవి ఒకరకంగా ఆత్మకథాత్మకమైనవి. తండ్రి  పోయినప్పటి నుండి గోరంత కొదువలేకుండా  సాకుతున్న అన్నగారి వియోగాన్ని భరించలేకపోయింది . నీలాంటి  గుణవంతుడికి తోడబుట్టినందుకు  పుణ్యం చేసుకున్నామని అన్నది. నిను బోలిన సోదరుడే లేడని చెప్పింది. అవన్నీ ఒక ఎత్తు . ఆయన తన పట్ల ఎట్లా ఉన్నాడో చెప్పిన సీస పద్యం ఒక ఎత్తు. 

“ తల్లి రమ్మని నన్ను దాపున( జేరిచి, హితబోధ ( జేయువారెవ్వరింక 

భీతిల్లకుము విద్య ( బెంపుఁ జేయుమటంచు హెచ్చరించెడు వారలెవ్వరింక

 సద్ధ మన్ మొనరింపఁ జంక (గావలదని యెడనెడ( జెప్పువారెవ్వరిం

సంఘ సంస్కారంబు శాస్త్ర  సమ్మతముగా నెలమి సల్పెడు వారలెవ్వరింక

 ఆపదల యందు ధృతియును నాత్మరతియు 

నొసఁగి యజ్ఞానతిమిరమున్ వెసనడంప 

విద్యయను దివ్య తేజమున్ వెలయనిచ్చి 

ప్రోచువారలింకెవ్వరు పుణ్యచరిత “      అని తనను ఆయన మలచిన తీరును గుర్తుచేసుకొన్నది. 

            భార్యను , తమ్ముడిని , తల్లిని , మేనకోడళ్ళను వదిలి ఆయన వెళ్ళిపోతే  శోకార్తులై వాళ్ళు మిగిలిపోయారని వాపోయింది. బుద్ధి , భక్తి,, జ్ఞానం,  దయ మొదలైన ఆయన గుణాలను ప్రస్తుతించటమే కాక ఆయన సంఘసంస్కరణ ఆచరణ గురించి చెప్పింది. 

“ నీచజాత్యుద్ధరణమున నీకుఁ గల్గు 

 నాసఁ గాకినాడపుర నివాసమందు  

నీవు నడిపిన యట్టి యా నిమ్నజాతి 

పాఠశాలలు తెల్పవే పరమపురుష”  అనే పద్యం  ఆయన  దళితుల విద్యాభివృద్ధికి చేసిన కృషిని  నమోదు చేసింది. వ్యక్తిగా ఎంతచేయాటానికి వీలైనదో అంతా చేసాడాయన.  తన చెల్లెలిని , భార్య శేషమ్మను స్త్రీల సంఘాలలో పనిచేయటానికి తగిన ప్రొత్సాహం , జ్ఞానం ఇచ్చాడు. కాకినాడ విద్యార్థినీ సమాజ కార్యకలాపాలకు తన ఇల్లు కార్యస్థలం చేసాడు. ఈ పద్యాన్ని బట్టి ఆయన ఇల్లు దళితపిల్లలకు విద్యాలయం కూడా అయిందని తెలుస్తుంది. 

            “బాల విధవల నభివృద్ధి పరచు నీదు / ప్రబలమైనట్టి యభిమత ప్రాభవంబు 

            మేనకోడలి విద్యా ప్రమేయమందుఁ / జూపితివి గాదె ధీవర్య శుభచరిత్ర “  ఈ పద్యంలో  సీతమ్మ పదేళ్ల వయసులో వితంతువు అయిన తన కూతురిపట్ల అన్నగారు చూపిన శ్రద్ధను గుర్తుచేసుకొన్నది. మేనకోడలి ని చదువుకోసం తల్లితో సహా పూనా విడో హోంలో ఉంచి వచ్చాడు. ఏడాదిపాటు వాళ్ళు అక్కడ ఉన్నారు. అక్కడి వాతావరణం పడకపోవటం వల్ల మేనకోడలిని మళ్ళీ పూనాకు పంపటం కుదరలేదు. కానీ ఆతరువాత ఆ అమ్మాయి ఏమి చదువుకున్నదో, ఏమైందో వివరాలు తెలియరావడం లేదు. అన్న తనను  పూనా కు పంపటం వల్ల తనకు ఇతర ప్రాంతాల స్త్రీలతో వాళ్ళ  ఆశలతో , ఆదర్శాలతో  కలిగిన పరిచయం  తన చూపును విశాలం చేసిందని ఆమె కృతజ్ఞతను కూడా వ్యక్తం చేసింది ఒక పద్యంలో. 

            భర్తపోయి దుఃఖసాగరంలో ఉన్న తనకు అన్న సముద్రాన్ని దాటించే నావ అయ్యాడని చెప్పుకొన్నది. సుభద్రకు కృషుడు ఎట్లాగో తనకు అన్నగారు అట్లా అని చెప్పుకొన్నది. 

“ అన్ననీఒనర్చినట్టి యార్యధర్మబోధనలన్ /బన్నుగా నొనర్ప మేము ( బాటు ( బడెదమయ్య ..” అని ప్రతిజ్ఞ  కూడా చేసింది. ఈ పద్యాలు దామెర్ల సీతమ్మ గురించి , అత్తోట లక్ష్మీ నరసింహం సంస్కరణ కార్యకలాపాల గురించి చెప్తున్నట్లే ఉన్నా మొత్తంగా ఆ కాలపు సంస్కరణ ఉద్యమ వాతావరణాన్ని, ఆ యజ్ఞం లో నేను సైతం అంటూ పాల్గొంటున్న చరిత్రను కూడా చెప్తున్నందువలన విలువైనవి. 

            దామెర్ల  సీతమ్మ ఇద్దరు స్త్రీల గురించి పద్యాలు వ్రాసింది. నవరత్నమాల ( హిందూ సుందరి 1915 జూన్  )  అన్న శీర్షికతో థాంసనమ్మ గురించి వ్రాసింది. 3 సీస పద్యాలు, ఒక ఉత్పలమాల , మిగిలిన ఐదూ తేటగీతి పద్యాలు.  థాంసనమ్మ  ఒక స్కూల్ నుండి పదోన్నతిపై వెళుతున్న టీచర్ . వీడ్కోలు సమయాన ఆమెపట్ల అభిమానాన్నిప్రకటిస్తూ చెప్పిన పద్యాలు ఇవి. నీవు అని ఆమెను సంబోధిస్తూ మేము అని విద్యార్థులు ఉమ్మడిగా చేసిన సంభాషణగా ఉన్నాయి ఇవి.పద్యాలు అన్నీఅయిపోయాక ఇట్లు Q. M .HIGH SCHOOL విద్యార్థినులు అని ఉండటాన్నిబట్టి దామెర్ల సీతమ్మ ఆవిద్యార్థులలో ఒకామెనా లేక వాళ్ళకోసం ఈపద్యాలు వ్రాసి ఇచ్చిందా అన్నసందేహం కలుగుతుంది. ఆసందేహంతీరే ఆధారాలు ఏమీ లభించలేదు. పాఠశాలను బాగుచేయటానికి థాంసనమ్మ కృషి చేసిందని, విద్యార్థులనేరాలను సహనంతో భరించిందని , వాళ్ళ సలహాలు కూడా తీసుకొనేంతగా ప్రజాస్వామికంగా ఉండేదని, పాఠ బోధన గొప్పగా ఉండేదని ఆమెకు ఈనవరత్నమాల కానుక అని ఈ పద్యాలుచెప్తాయి.

            వస్తాదు తారా బాయి గురించిన పద్యాలు 2017 మార్చ్ హిందూసుందరిలో అచ్చుఅయ్యాయి. అజ్మీర్ లో పుట్టి కండ బలం , గుండెబలం పెంచుకొని బరువులు ఎత్తటం లో అద్భుత ప్రతిభను కనబరుస్తూ ప్రసిద్ధికి ఎక్కిన మహిళ తారాబాయి.  1917 ఫిబ్రవరి 26 న  విజయనగరం బాలికా సరస్వతీ వినో దినీ సమాజంలో ఆమె  శాండో ప్రదర్శన జరిగినప్పుడు వ్రాసి చదివిన పద్యాలు ఇవి . ఒక సీస పద్యం , నాలుగు గీత పద్యాలు. కఠిన శిలలను జుట్టుతో కదపటం, గుండె మీద మోయటం ముళ్ళ పానుపు పై పాడుకొనటం , బలమైన బండిని త్రోసి పడగొట్టడం మొదలైన ఆమె అద్భుత కృత్యాలను ప్రశంసిస్తూ పురుషులకు తీసిపోని ఆమె శక్తి సామర్ధ్యాలను ఆరాధనా భావంతో పేర్కొన్నది. ఏ పనిలోనైనా సాధనకు ఉండే ప్రాముఖ్యతను ఆమె  గుర్తు చేసిందని అంటుంది. “ అబలలంచును స్త్రీలను నలతిజూచు 

                         చెట్ట వాపంగ నీ విట ( బుట్టితమ్మ 

                         సుగుణ పుంజమవౌచును సోంపు గాను 

                         పడతులకు నెల్ల నూతన బలముగల్గె”   అని  తారాబాయిని సాధికారతకు ఒక నమూనాగా ప్రతిపాదించింది సీతమ్మ . 

            ఆనాటి వ్రాయ నేర్చిన స్త్రీలందరి వలెనె సీతమ్మ  కూడా ఒక పాట వ్రాసింది . అది చంద్రమతి చరిత్రము ( హిందూ సుందరి 1917 సెప్టెంబర్ ) సత్య సంధతను చాటటంలో భర్తకు తోడ్పడిన చంద్రమతి గురించిన పాట ఇది . సూక్ష్మంలో మొత్తం ఏడు చరణాలలో సుందరంగా హరిశ్చంద్ర కథను ఈ పాటలో పలికించింది . పరమపాతివ్రత్య భావము పడతులకెల్ల బోధించిన సతిగా చంద్రమతిని కీర్తించింది. 

            1917 తరువాత దామెర్ల సీతమ్మ రచనలు మరేమీ లభించలేదు. ఆమె గురించిన ఏ ఇతర సమాచారం కూడా తటస్థపడలేదు.  

                                                                                      ------