ఎప్పటిలాగానే  వేకువజామున  లేచి  కల్లాపు చల్లి ముగ్గు వేసి, వంటింట్లో కి వెళ్ళింది  భార్గవి. అప్పుడే భార్గవి  అత్తగారు తనకి ఎదురు వచ్చారు. 

“ఏంటమ్మ  భార్గవి  ఇవాళ ఆదివారమే కదా ! అందరికీ సెలవే , నిమ్మలంగా నిద్ర లేవచ్చు కదమ్మా , ఎందుకీ ఆర్భాటం?” కటువుగా  తన సలహాను చెప్పింది భార్గవి అత్తగారు.

“పర్వాలేదు అత్తయ్య, మీరు మామయ్య గారు , ఆయన , పిల్లలు  రోజు టిఫిన్ ఈ టైం కే చేస్తారు కదా అత్తయ్య.  ఈ రోజు సెలవ అని ఆ సమయం తప్పకూడదు అత్తయ్య” వివరంగా చెప్పింది భార్గవి ... భార్గవికి  కుటుంబం పట్ల ఉన్న బాధ్యత చూసి మనసారా మురిసిపోయింది రాజ్యలక్ష్మి .

అత్తమామల్ని అమ్మనాన్నలు గా చూసే కోడలు భార్గవి ,,,అమ్మానాన్నలు భార్య పిల్లలు తప్ప మరో లోకం తెలియని భర్త  అభిమన్యు,,, కొడుకు, కోడలు, మనవడు, మనవరాలు తప్ప రాజలక్ష్మి మామయ్య పాండురంగారావు.  

ఒకరోజు అభిమన్యు ఎప్పట్లాగానే ఆఫీసుకు వెళ్ళాడు. ఎప్పుడు ఏడు గంటలకల్లా  వచ్చే కొడుకు ,,9:30 అయినా రాలేదని అత్తమామలు కంగారు పడుతుంటే వారికి ధైర్యం చెబుతూ అభిమన్యు ఫోన్కు  ట్రై చేస్తుంది భార్గవి. కానీ ఎంత ప్రయత్నించినా ఫోన్ తీయడం లేదు అభిమన్యు .

ఆఫీసుకు ఫోన్ చేసిన అభిమన్యు ఎప్పుడూ వెళ్ళిపోయాడు అని చెప్పారు.

“అబ్బాయి లేట్ అయితే ముందు చెప్పి వెళతాడు కదా రాజ్యం  ,,,”,కంగారు పడుతూ అన్నాడు పాండురంగారావు తన భార్య తో.

“ అవునండి!! నాకు చాలా కంగారుగా ఉంది” అని చెప్పింది రాజ్యలక్ష్మి.

అప్పుడు టైం 10:30 , ఇంటి ముందు ఒక అంబులెన్స్ ఆగింది , దాన్ని చూడటంతో  భయంతో హడిలిపోయింది కుటుంబమంతా !!! 

కాంపౌండర్, అభిమన్యు శవం బయటకు తీశాడు. 

“ఏడింటికి  ఇంటికి వస్తుంటే లారీ  గుద్దుంది” అని చెప్పారు. 

ఒక్కసారిగా  కుటుంబం అంతా శోక సంద్రంలో మునిగింది. భార్గవి దుఃఖానికి అంతులేదు.

కర్మ కాండలు , తద్వారా  జరగవలసిన  కార్యక్రమాలు జరిగాయి . అభిమన్యు చనిపోయి 

నెల దాటింది. అభిమన్యు ఙ్ఞాపకాలు గుర్తుచేసుకుంటూ  కుమిలిపోతున్నారు కుటుంబం అంతా.... మా అమ్మాయి కీ ఇంత చిన్న వయసులో ఈ దుస్థితి పట్టింది అని విలపించసాగారు భార్గవి తల్లి దండ్రులు.

కాసేపటికి,  " అన్నయ్య గారు, వదినగారు!! మా అమ్మాయికి  మరో పెళ్ళి చేద్దామని 

నిర్ణయించుకున్నాం.  తన జీవితంలో ఇలా  సగంలో వర్థంమవ్వడం మాకు ఇష్టం లేదు “ అని భార్గవి తల్లి శకుంతల తన మనసులోని  మాట పాండురంగారావు దంపతులకు వెళ్ళబుచ్చింది. 

“ఎలాగో మీకున్న  ఒక్క  కొడుకు పోయాడు,, ఈ ఇల్లు,  ఆ మూడు ఎకరాల పొలం అంతా పిల్లల పేరు మీదనో,  మా భార్గవి  పేరు మీదకు మార్చడం   ఇప్పుడు  మీరు చేయాల్సిన పని అన్నయ్య” అని తన దురాశను  బయట పెట్టింది శకుంతల ..

ఈ పరిస్థితుల్లో ఏమి మాట్లాడాలో తెలియక పాండురంగారావు దంపతులు మౌనంగా ఉండిపోయారు...అప్పటివరకు ఓ మూలన దు:ఖ లోకంలో  కూరుకుపోయినా భార్గవి  ఒక  ఉదుటున తన తల్లి మీదకు లెచ్చింది. 

“అమ్మా!! ఇప్పుడు నా దారి నేను చూసుకుంటే అత్తయ్య, మామయ్య పరిస్థితి ఏంటి? నా భర్త ఉన్నంత కాలం అందరం కలసి ఉన్నాము.  ఇప్పుడు ఆయన పోయాక  నా దారి నేను చూసుకోవాలా?? వద్దు అమ్మా,  !! అత్తయ్య,  మావయ్య  వాళ్ళను, ఆయన ఙ్ఞాపకంగా మిగిలిన పిల్లలని చూసుకుంటూ ఇలాగే  ఉండిపోతాను.  నాకు ఆస్తి  మీద , ఇంకో పెళ్ళి మీద ఆశ లేదు” అని ఖరాఖండిగా చెప్పేసింది భార్గవి .

" ఏంటి భార్గవి ఇలా మాట్లాడుతున్నావు? నీకంటూ ఒక జీవితం  ఒక తోడు అవసరం లేదా?? నీ పిల్లలకు నాన్న అవసరం లేదా??” ఆశ్చర్యంతో కూతురు మీదకు ప్రశ్నల బాణం వేసింది శకుంతల .

“నాకు అమ్మనాన్నల్లాంటి  అత్తమామలున్నారు.  నాకు ఎవరి అవసరం లేదు.   ప్రాణంలా  చూసుకున్న ఆయన నన్ను  విడిచి వెళ్ళిపోయారు. ఆయన ప్రాణం అయినా ఈ కుటుంబాన్ని  చూసుకోవడం ఈ ఇంటికి కోడలిగా  నా బాధ్యత “  తన నిర్ణయం ఇదే అని నిక్కచ్చిగా చెప్పింది భార్గవి. 

ఎంత చెప్పినా కూతురు వినకపోవడంతో అక్కడ్నుంచి వెళ్ళిపోయారు భార్గవి తల్లిదండ్రులు. 

కొన్ని రోజులు గడిచాయి,, శకుంతల వాళ్ళ బంధువులను పంపి భార్గవికి నచ్చజెప్పాలని చూసినా తన ప్రయత్నం ఫలించలేదు. కొడుకు పోయినా కోడలి రూపంలో కూతురిని ఇచ్చాడు ఆ పైవాడు,, అని మనసారా భార్గవి దీవించారు పాండురంగారావు, రాజ్య లక్ష్మి. ఇరుగుంటి వారు , పొరుగింటివారు భార్గవి మంచితనాన్ని మెచ్చుకున్న వాళ్ళు కొందరైతే,  ఆస్తి కోసం తను వేసే ఎత్తుగడ అని నిందలు వేసిన వారు ఇంకొందరు. ఇవేవీ భార్గవి పట్టించుకోలేదు. ఉండబట్టలేక పాండురంగారావు దంపతులు భార్గవిని మరో పెళ్ళి చేసుకొమ్మని, ఆస్తి తన పేరున రాయబోయారు.  అందుకు భార్గవి ఒప్పుకోలేదు. పైగా ఇంటిని పోషణ తన బాధ్యతగా తీసుకొని,  తను ఉద్యోగం చేయడం మొదలుపెట్టింది భార్గవి. ఒక రోజు భార్గవి ఆఫీస్ నుండి తిరిగి వస్తుండగా తనకు చదువు చెప్పిన జనార్ధన్ మాష్టారు కలిసారు. అభిమన్యు మరణ వార్త విని ఎంతో బాధపడ్డారు.

“వేరు కాపురం పెట్టించే కోడళ్ళు ఉన్న ఈ రోజుల్లో,  నువ్వు కూతురుగా మారి నీ అత్తమామల్ని చూసుకుంటున్నావు చాలా గొప్ప మనస్సు అమ్మ నీది” అని భార్గవిని ఆశీర్వదించారు జనార్దన్ మాష్టారు.

ఇందులో తన గొప్పతనం ఏమీలేదని , “మీరు చదువుతో పాటు నేర్పిన విలువలను నేను ఆచరించాను గురువుగారు.  మీ ఆశీస్సులు నాకు ఎప్పుడూ తోడు ఉంటాయిగా “ అని అన్నది భార్గవి....

“తప్పకుండా ఉంటాయి అమ్మ భార్గవి,,,నేను ఒక రోజు వచ్చి మీ కుటుంబాన్ని కలుస్తాను. ఉంటాను భార్గవి” అని చెప్పి జనార్ధన్ మాష్టారు ఎదో పని ఉన్నట్టుగా అక్కడి నుండి వెళిపోయారు. భార్గవి కూడా ఇంటికి వెళ్ళిపోయింది 

రెండు నెలల గడిచాయి. ఒక రోజు అభిమన్యు ఆఫీస్ నుండి భార్గవికి ఫోన్ వచ్చింది.  తను వెంటనే ఆఫీస్కు వెళ్ళింది. 

“అమ్మా భార్గవి అభిమన్యు మరణం నాకు ఇప్పటికి  బాధగా ఉంటుంది,  నేను ఇంకా ఆ వార్తను జీర్ణించుకోలేకపోతున్నాను.  మీ వారి పిఎఫ్ కటింగ్స్ , ఆఫీస్ తరుపు నుండి  20 లక్షల దాకా వస్తాయి,  ఆ చెక్  ఇవ్వడానికి  నిన్ను పిలిపించాను” అని అన్నారు మేనేజర్. 

చెక్ తీసుకుని,  మేనేజర్ కి థ్యాంక్స్ చెప్పి, ఇంటికి చేరుకుంది భార్గవి. భార్గవి ఈ విషయాన్ని అత్తమామలకు చెప్పింది.  

“అత్తయ్య గారు,  మామయ్య గారు , ఈ ఇరవై లక్షల డబ్బులో కొంత  పిల్లల చదువులకు , మరి కొంత మీ ఆరోగ్య రిత్యా  బ్యాంక్ లో డిపాజిట్ చేద్దాము,  ఇక మిగిలిన డబ్బులతో  కిరాణం షాపు పెడితే బాగుంటుంది అని నా ఆలోచన.  మీ నిర్ణయమే నా నిర్ణయం” అని వివరించింది భార్గవి. 

“మంచి ఆలోచన అమ్మ భార్గవి, మాకు ఇంత గొప్ప కోడలు!! కాదు కాదు కూతురిని ఆ దేవుడు అందించాడు , ఇక కిరాణం షాపు బాధ్యత  మాది, నువ్వు ఉద్యోగం కొనసాగించు” సంతోషంగా 

చెప్పారు భార్గవి అత్తమామలు. భార్గవి కూడా ఆనందంగా రాజ్యలక్ష్మిఒడిలో ఒదిగిపోయింది. 

చినుకులు పలపలా రాలగానే

చెట్టు వొళ్ళంతా పులకరిస్తుంది 

ఆకుల చేతివేళ్లు సంగీతం మీటుతాయి 

కొమ్మలు నాట్యం చేస్తాయి 

చిగుళ్ళు హాయిగా కళ్ళు తెరుస్తాయి

కొమ్మారెమ్మా రాగమందుకుంటాయి 

మొగ్గలు పూల చిందులేస్తాయి

చెట్టు వేళ్లకు నీటి లేఖలు రాస్తుంది

వేళ్ళు ఒళ్ళు విరుచుకొని నిద్ర లేస్తాయి

నీటిని ఆబగా ఒంటి నిండా పీల్చుకుంటాయి

కాండాన్ని తట్టి  లేపుతాయి 

వయ్యారంగా లేచిన కొమ్మలకు

నీటి పిలుపులు పంపుతాయి

కొమ్మలేమో రెమ్మలకు నీటిని జాలువారుస్తాయి

ఆకులేమో రెమ్మల నుండి 

నీటికి ఆహ్వానం పలుకుతాయి 

నోళ్లు తెరిచిన హరితం 

మత్తుగా ఒక్కో గుక్క వేస్తుంది 

సూర్యుడిని ఆహ్వానించి

కిరణాలు వెలుతురు సంతకం చేస్తాయి

చల్లని గాలి తెమ్మెర మెల్లగా చెంత చేరుతుంది సమిష్టిగా ఆహారాన్ని తయారు చేసుకుంటాయి 

చెట్టంతా హరితవనం పండుగ అవుతుంది 

చిగురు నుండి వేరు వరకు వాయిణాలు పంపుతుంది మొగ్గలు విచ్చుకుని పూల బాసలు చేస్తాయి 

రంగు రంగుల రెక్కలు వాలు చూపులతో 

తుమ్మెదలను రారమ్మని పిలుచుకుంటాయి మధురమైన మకరందాన్ని  పీల్చుతూ ఉంటే 

పువ్వు మధురోహల్లో తేలిపోతుంది 

పోతూపోతున్న తుమ్మెదకు పుప్పొడి వెల్ల వేస్తుంది వనమంతా పంచుకుంటూ తుమ్మెదలు రాగాలు తీస్తాయి 

పువ్వులు కాయలవుతాయి

కాయలు పండ్లవుతాయి

చిలకల గాయాలకు పులకించి పోతాయి

చెట్టు విరగ కాస్తుంది 

కొమ్మలు ఒళ్ళొంచుతాయి

రారండహో అంటూ వనానికి చాటింపు వేస్తాయి పక్షులు ఎన్నో గూళ్లు కట్టుకుంటాయి

చీమలు బారులు తీరుతాయి

పురుగు లెన్నో పాక్కుంటూ వస్తాయి 

మనుషులు ఆశల పల్లకీ ఎక్కుతారు 

జగమంతా చెట్టు చుట్టూ చేరి ఆకలి తీర్చుకుంటుంది

సైరన్ నవల  రెండవ పార్ట్ –  పన్నెండవ   భాగం  

(సైరన్ నవల గత సంచిక తరువాయి భాగం)                                                                                                                

        మొగిలి ‘‘జంబాయిరే’’ అంట అడుగులేస్తున్నడు...

            తన్మయత్వంతో పాడుతున్నాడు. తనూ పాడుతే బావుండు...లోపలి ఒత్తిడి కొంతైనా తగ్గిపోవును. సత్యంకు విచారం తొలిగిపోయింది.తను గుడిసెతడుక కొరిగి కూర్చున్నడు... తను మొగిలి చేతుల కాగితం తీసుకొని కవిత చదివినట్టు - పెద్దగా చదివిండు. ఎన్నెన్నో పోరాటాలు అందులో ఉన్నాయి.

            ‘‘బావయో బంగారయ్య పదాలు పాడి పాడి - బంగారయ్య పోలీసు ఠానల కూసున్నడు. సత్తెన్నా పాణానికి ఇంకో పాటల పిచ్చోడు తయారయ్యిండు.’’ లక్ష్మి...

            ‘‘వదినా! ఏది ఒక్క చరణం పాడు ఎంత కష్టమో? నాభిల నుంచి నరాలు తీగలు చేత్తే పాటత్తది’’ మొగిలి...

            ‘‘కామ్రేడ్‍ సత్తెన్నా - మా ఖాందానంత గిసొంటి పిచ్చి ఖాందానే నాగయ్య మా మేన బావ - ఏడదాకిందో అంతకు ముందో గని అయినెకు గీ రొగం తాకింది. అయిన తా చెడ్డ కోతి వనమెల్ల సెరిసిందని - ఇగో మా ఇండ్లల్ల కచ్చి గిట్ల మమ్ముల ఆగం జేసిండు. చెప్పుకుంటే మానం పోతది. చెప్పకపోతే పానం పోతది. ఇగోగీ పోరి సూడు ఎట్ల కాల్లెగరేస్తున్నదో దీనికి సుత వాళ్లనాయిన్న సాలుపడ్డది... దీనిపేరు స్నేహలత నోరు తిరుగని పేరు. గంగన్న పెట్టిండు. ఆయన మతికచ్చికాలవడే - అయ్యకు అవ్వకు బుట్టిన ఆరుగురు పరమ బాగోతులంట ఆళ్ల సెల్లె - ఓ అంతకు ముందు వాళ్లవ్వ లచ్చవ్వచ్చింది. గా ముసలవ్వను లోపటిసేదుండే పెండ్లి గావల్సిన పోరి నీకు గిదేందే - అని ఝాడిచ్చి బిడ్డను తీసుక పోతదనుకున్న -ఓ పావురం కారిపోంగ బిడ్డకు ముద్దిచ్చి పోయింది - అది మన గంగన్న కుటుంబం’’ లక్ష్మికి దు:ఖంతోనో - ఉద్విగ్నతతోనో కన్నీళ్లు కారుతున్నయి.

            ‘‘కామ్రేడ్‍! మరి మీ ఇద్దరు వాళ్లతోటుంటిరి గదా! మిమ్ముల్ని జీబుల ఎక్కించుకపోలె’’

            ‘‘మాపోదురు మమ్ముల్ని కవరుపెట్టిండ్లు గదా! మా అక్క చంద్రకళ వీళ్లకేం ఎర్రిలేసిందో - ఎవలు అర్థంకావటంలేదు. అది పెద్ద లీడరయ్యింది. దవాఖానంత ఒక్కటి చేసింది. మాతోపాటు పిల్లలున్నరని - వాళ్ల సుట్టాల మనుకున్నరు’’లక్ష్మి...

            ‘‘నాకైతే భయమయ్యిందక్కా - సిన్నపిలగాడు’’ రాజేశ్వరి...

            ‘‘అగో నీమొగుడు పాడుతండు. ఆకాలం వత్తది - తిరుగనేర్పినకాలు - పాట నేర్సిన నోరు ఆగుతదా? ఈ కామ్రేడ్‍ పిచ్చి సిన్నదిగాదు. నాకే గిట్లనే పోయి మార్కెట్ల నిలుసుండి గింతబట్టి బాజినడుత్తంటే - గీడ పీనుగల తీర్గున్నరు అని మొత్తుకోవాలని ఉన్నది’’ లక్ష్మి...

            ‘‘కామ్రేడ్‍ నాగయ్యమీకు’’ సత్యం

            ‘‘అదే మాకు దూలు దుమ్మ దురదరాసిండు’’ ఓహ్‍ రాత్రిపగలు మా సెవుల్ల కారం రాసినట్టున్నది. మా నాయిన - వీళ్లనాయిన - మా పెద్దమామను జేల్లకూసుండవెట్టి - తమజెంగల్లవడ్డడు’’

            ‘‘అయినెకు రఘన్ననట, ఆ అన్నకు ఎవరో పెద్దాయినెనట - సీతారామయ్యనట. ఆయనకు అరవై ఏండ్లు దాటినయట - ఆయినకు చారు బాబునట - మరి ఆయనకు మావోనట - ఆయనకులెనినట అయినకు. మరి ఆయనకు గడ్డాపాయన మార్క్సు - ఎంగిల్సట -నా మెదడు తినిటోడు బంగారయ్య. మరి అందరు మీ సాలోల్లే, గడ్డపోల్లే, ఆడోల్లెందుకులేరు. ఉన్నా ముంగటికి రానియ్యలేదా? లక్ష్మి ఎక్కడికో పోతంది.

            ‘‘వామ్మో కామ్రేడ్‍ నీకు అరెస్టుతప్పదు’’ సత్యం రవిని ముద్దుపెట్టుకుంటూ పిల్లాడు కేరింతలు కొట్టాడు.

            లక్ష్మి ముసి ముసి నవ్వి ‘‘మరి గడ్డపాయనకు మల్ల బంగారయ్య, రఘన్న, గంగన్న, నాగన్న, మొగిలి, సత్తెం - నానోరు తిరుగది - రైతులు కార్మికులు పిచ్చిలేపిండ్లట -గది సంగతి మాకు గుండాలు గీసి గిదంత రఘన్న జెప్పిండు. కామ్రేడ్‍ ‘‘మార్కెట్ల అందరు సుడంగ సారలిగాడు నామీద చేయ్యేసిండు. నెల రోజులు మనిషిని కాలేదు. అంతకన్నా రోతగా ఉన్నది. నాదానుగా ఉన్నది. ఆ ఆరుగురి శవాలు నాయే నన్నట్టుగున్నది సంపినోళ్లు మన ముంగట ముచ్చెట్లు చెప్పిండ్లు - కారం రాసి నట్టుగున్నది. చూసుకుంట నిలవడ్డందుకు నాదినాగే ఇనంగా ఉన్నది’’ లక్ష్మి ఏడుస్తోంది. వెక్కివెక్కి ఏడుస్తోంది. - వేడిగున్నప్పుడే సుత్తే దెబ్బ... మెడకు వడ్డపాము కరువక మానదు... అందరు రిలాక్సయ్యిండ్లు... అందరి కండ్లలో గుబగుబ నీళ్లు మొదట లక్ష్మి తేరుకున్నది. కన్నీళ్లు కొంగుతో తూడ్చుకున్నది. బయటకుపోయి ముక్కుచీదరిచ్చింది.

            ‘‘రవిని సత్తెన్న కియ్యి - కామ్రేడ్స్ - అరగంటలోఅన్నం అయిపోతది. ముచ్చెట వెట్టేటట్టులేదు’’  బంగారయ్య నాకు నిన్ననే చెప్పిండు. ఎనకకు పోరాదు. ముంగటికి పోవాలె - మనండ్ల వేలమందున్నరు.’’ లక్ష్మి...

            ‘‘సరే - మనం పోస్టర్లు వేయాలి. రేపు నిరవధిక సమ్మె... అరెస్టు చేసిన నాయకులందరిని విడుదల చేసే దాకా - సమ్మె - అన్ని డివిజన్లకు సమ్మె సత్యం లేచినిలబడి...

            ‘‘మనకు కాయిదాలు, బ్రషు•షలు, లైకావాలె’’ అన్నాడు.

            ‘‘అన్నీ తెచ్చినం కామ్రేడ్‍ రాంగరాంగ మీరు కాయిదం మీద రాసియ్యిండ్లి మా రాత అడ్డ దిడ్డంగా ఉం•ది - నేను ఏమొ అనుకున్న నాగన్న మాకు పలు••లు దెచ్చి ఇచ్చినప్పుడు గిసొంటి యాళ్లల్ల .సోస్టర్లు రాస్తం...ఇప్పుడు ఏడయితంది. ఎడున్నర కల్లా మీ రద్దరు తిని పోండ్లి’’ లక్ష్మి...

పాట బాగున్నది - నువ్వు బాగపాడ్తన్నవ్‍ - జెమిడికె పంబాలగురవయ్య జబర్దాస్తీగ వాయించుతడు  రేపు వీలైతే పాడు’’ ఎవలతోనన్న చెప్పిపంపుదాం నాకెరికే... అందరు ఎవరి పనులు వాళ్లు చేయసాగిండ్లు...

            సత్యం, మొగిలి సైకిల్లు తీసుకొని చెరోసంచిలో పోస్టర్లు, సరంజామా పెట్టుకొని ఏడున్నరకే బయటు దేరిండ్లు.

            మొదటి పోస్టరు శిబిరం కాడే సిండ్లు - శిబిరం దగ్గర లోడర్లు వంద మంది దాకా చేరిండ్లు. వాళ్లు కొన్ని పోస్టర్లు తయారు చేసిండ్లు... ‘‘యాపల కాడి పంబాల గురువయ్యను రేపు మీటింగు కాడికి రమ్మని - జమిడికెవాయించాలని’’ ఒక కార్మికున్ని గురువయ్య దగ్గరికి తోలారు. రాత్రి రెండింటి వరకు అన్ని గనుల మీద - ఆఫీసుల దగ్గర పోస్టర్లు పడ్డాయి... అన్నిబాయిల ఆఫీసులు, వీలైన కాడికి ఫిట్‍ కమిటీల మొంబర్లను కలిశారు. మొగిలి, సత్యం తిరిగి తిరిగి వచ్చి శిబిరం దగ్గరే ఆ రాత్రి పడుకున్నారు.

            సరిగ్గా ఆరున్నర - కెకెటూగని జెండా గద్దెమీద సత్యం నిలుచున్నాడు, అతని ముఖం మీద సూర్యుని లేత ఎండ మెరుస్తోంది. నిద్రలేక అతని కండ్లు ఎండతో పోటీపడుతున్నాయి.

            ‘‘కామ్రేడ్స్ గతవారం దినాలనుంచి జరుగుతున్న దొంగనాటకాలన్ని మీ కందరికి తెలుసు... సుట్టుపక్క ఇరువై ఊళ్లు ఆక్రమించి మల్ల సింగరేణిలో అన్ని రకాల దందాలు చేసి - గుండాలను పెంచి దాదాగిరి చేసిన దొరలు ఈవారం లనేను - కార్మికులు చావు దెబ్బ కొట్టిండ్లు. ఇదే సందని - దొంగ కార్మికసంఘాలు, నక్కజిత్తుల యాజమాన్యం పోలీసులు కలిసి ఆరుగురు లోడింగు కార్మికులను దుర్మర్గంగా, అన్యాయంగా పట్ట పగలు కాల్చిచంపిండ్లు - నలుభై మంది కార్మికులు - యువకులు గాయాల పాలయ్యారు. ఇది దొంగల రాజ్యం. ఖూనీకోర్ల రాజ్యం. మన నాయకులు ఎప్పటికప్పుడు వీళ్లందరి ఎత్తులన్ని తిప్పికొట్టిండ్లు! మనకు నాయకత్వం ఉంటే సింగరేణిలో వాళ్ల ఆటలు సాగయని మన నాయకులను ఒక ప్లాను ప్రకారంగా అరెస్టు చేసి పోలీస్టేషన్ల పెట్టిండ్లు... అసలు ఏ హెచ్చరిక లేకుండా కాల్పులు జరిపింది పోలీసులు... ప్రజలను ఈ సమయంలో దగ్గరికి తీసుకోవాలి - కాని పుండుమీద కారం రాసినట్టు అరెస్టులు.

            మనకు అరెస్టులు కొత్తకాదు. పోరాటాలు మనలను బొగ్గులవంటి మనలను అగ్గి చేస్తయి. ఇప్పుడు సింగరేణి కార్మికులు అమాయకులు కారు... రాజ్యం రీతి రివాజు తెలుసుకున్నవాళ్లు.

            మన అవసరాల కోసం అనేక సమ్మెలు చేసినం -గాలి సప్లైకోసం, నీళ్లకోసం, ఇండ్లకోసం, జీతాల పెరుగుదల కోసం మనకు సరైన నాయకత్వం - గంగాధర్‍, షరీప్‍, శంకరయ్య, రెహనక్క, సరితక్క లాంటి వాళ్లు ఉండటం వల్లనే మనకు   నాయకులను బేషరుతుగా విడిపించుకోవడం సాధ్యమైంది. నిన్న మొన్నటిదాకా మన ఊపిరైన నాయకులను అరెస్టు చేసి చిత్ర హింసలు పెడుతున్నారు. మన నాయకులను బేషరుతుగా విడిపించుకోవడంకోసం ఏంచేద్దాం?’’

            ‘‘సమ్మె’’ అక్కడ చేరిన అయిదారు వందల మంది కార్మికులు అరిచారు. ఆ అరుపు మారుమోగింది.. సమ్మె...సమ్మె...

            ‘‘నిరవధిక సమ్మె’’

            ‘‘ఎమర్జెన్సీ తరువాత భారతదేశంలోనే సింగరేణి కార్మికులు చేస్తున్న మొట్ట మొదటి రాజకీయసమ్మెఇది కొత్త చరిత్రను ఆరంభించిన కార్మికులందరికి శనార్తి కామ్రేడ్స్ - అన్ని గనుల పస్టుషిప్టుల నుండి సమ్మె చేస్తున్నాయి. మనందరం ఊరేగింపుగా రాష్ట్ర హైవే మీదయాపల కాడిచౌరస్తా దాకా వెళ్లుదాం - అక్కడికే అన్ని గనులవాళ్లు వస్తారు. ఇది ఆరంభం రెండు గంటలు రాస్తారోకో చేస్తాం - అక్కడ మనడిమాండు ప్రజలకు చెప్పుదాం - మన నాయకులను బెషరుతుగా విడుదల చేసేదాకా సమ్మెనడుస్తోంది. మన నిర్ణయాన్ని ప్రకటిద్దాం. మళ్లీ మొదటి షిప్టు కార్మికులతోనే సమ్మె ముగియాలి.’’

            ‘‘కామ్రేడ్‍ గంగారాంను’’

            ‘‘విడుదల చేయాలి’’

            ‘‘కామ్రేడ్‍ షరీపును’’

            ‘‘విడుదల చేయాలి’’

            ‘‘కామ్రేడ్‍ శంకరయ్యను’’

            ‘‘విడుదల చేయాలి’’

            ‘‘కామ్రేడ్‍ రెహనక్కను’’

            ‘‘విడుదల చేయాలి’’

            ‘‘కామ్రేడ్‍ సరితక్కను’’

            ‘‘విడుదల చేయాలి’’

            ‘‘వారితో పాటు అరెస్టు చేసిన అందరిని’’

            ‘‘బేషరతుగా విడుదల చేయాలి’’

            ఊరేగింపులో ఇవ్వవలిసిన నినాదాల గురించి రాంచందర్‍ అనే కార్మికుడు నినాదాలు చెప్పాడు.

            మరో గని మీది మొగిలి ఇంచుమించు ఇదే విధంగా మాట్లాడిండు. ఇంతలోనే ఏడుగంటల సైరన్‍ కార్మికులే మోగించారు. సైరన్‍ వేలాది గని కార్మికుల కోపోద్రిక్త అరుపులా - పెనుకేకలా మూడు సార్లు ఆగిఆగి మోగింది.... ప్రమాదం జరిగినప్పుడు మోగే సైరన్‍ అది.

            రాత్రి బజలీ కార్మికులు ఆదరబాదరగా ల్యాంపులు, సెమ్మాసులు ల్యాంపురూంల్లో పెట్టారు. అప్పటికే ఆ గని దగ్గర వెయ్యిమందికి పైనే కార్మికులు లైన్లు కట్టారు.

            క్లర్కులు, వోర్‍మన్లు, ఇంజెనీర్లు, అండర్‍ మేనేజరు రూంల్లో నుండి బయటకివచ్చి చూస్తున్నారు.

            ఊరేగింపు కదిలింది. రెపరెలాడే అతిపెద్ద ఎర్ర జండాను ముందువరుసలో ఉన్న కార్మికులు ఎత్తి పట్టుకున్నారు.

            వెయ్యిమంది కార్మికులు కదం తొక్కుతున్నారు. చాలా మంది సైకిల్లు నడిపిస్తూ వెనుక వరుసల్లో నల్లటి బొగ్గుతో నడుస్తున్నారు... దుమ్ము పొగలాగా ఆకాశంలోకి లేస్తున్నది... అగ్ని పర్వతం బద్దలై లాలా పొంగి ప్రవహించి నట్టు, కొండల మీదుగా వరదలొచ్చిన నది ప్రవహించినట్టు - బొగ్గు పెళ్లలు బాయిల నుండి ప్రవహించినట్టు బొగ్గులు మంటలై మండినట్టు - కార్మికుల ఊరేగింపు సాగుతోంది. వందలువేలయ్యారు. కరకర బూట్ల చప్పుడు ఒక లయగానేలను గుద్దు తున్నాయి. బురద బురదగా ఉన్న బూడిద కుప్పల గుడిసెల మద్యనుండి ఆడవాళ్లు స్కూలు పిల్లలు గుంపులు గుంపులుగా  యాపలకాడికి చేరుతున్నారు.

            బొగ్గు ప్రవాహం సింగరేణి కాలరీ చిన్న పట్నపు వీధులను ముంచెత్తుతూ పారుతోంది.

            వేలాది మంది కార్మికులు రాష్ట్రహైవే మీద నాలుగుకిలో మీటర్లమేర కదంతొక్కుతున్నారు. వందలాది సైకిళ్లు - లారీలు జీబులు ఆగిపోయాయి. పాటలు నినాదాలు, ‘మాకష్టంతో సృష్టిస్తున్నా’’ తిండి గింజలూ కట్టుగుడ్డలూ పెట్టుబడులతో దోచుకదాచే ద్రోహులు గుండెలో - అగ్ని కణములై చెరుగుతున్న జెండా! దండిగ ఎగురుతున్న జెండా’’ ముందువరుస కార్మికులు పాడు తున్నారు.తొమ్మిది గంటలకు రాష్ట్రహైవే మూడుదారుల కూడలిలో ముందు వరుస ఆగిపోయింది...అక్కడ కంకబొంగులతో చిన్నస్టేజీ లాంటిది కట్టారు... నాలుగు మైకులు ముందుకట్టారు. సత్యం స్టేజీమీదికెక్కిండు. మైకు చేతిలోకి తీసుకున్నాడు.

                                                                                        ( తరువాయి భాగం వచ్చే సంచికలో )

గ్రామాన్ని ఎందుకు అధ్యయనం చేయాలె. దాన్ని మనుషుల సమూహంగా చూడాలెనా? లేక రాజకీయ ఆర్థిక సామాజిక సాంస్కృతిక అంశంగా చూడాలెనా అన్నది ప్రశ్న.

గ్రామ అధ్యయనాలు అనేకులు తమ అవసరాల రీత్యా చేసినారు.బ్రిటిషు వలస పాలకులు వారి పరిపాలన అవసరాల కోసం గ్రామాల్లోని సంస్కృతిని అధ్యయనం చేసినారు.సంస్కృతిని ఒక ఆయుధంగా ఉపయోగించి ప్రజలను పరిపాలించ వచ్చని భావించినారు. వలస పాలన పోయి దేశానికి స్వాతంత్రం వచ్చినంక అభివృద్ధి ప్రణాళికల అవసరం కోసం గ్రామాల అధ్యయనాలు జరిగినాయి. విశ్వవిద్యాలయాల అధ్యాపకులు, పరిశోధక విద్యార్థులు వారి అధ్యయన అంశంలో భాగంగా గ్రామాలు అధ్యయనం చేసినారు. మార్క్సిస్టు సిద్ధాంత ఆచరణ లో భాగంగా గ్రామాల అధ్యయనం జరిగింది. ఇప్పుడు మార్కెట్ అవసరాల కోసం తమ వినియోగదారులను వెతికే వేటలో భాగంగా గ్రామాల అధ్యయనం జరుగుతున్నది.

అన్నవరం దేవేందర్ "ఊరి దస్తూరి- తెలంగాణ సాంస్కృతిక చిత్రణ" గ్రామానికి సంబంధించిన అధ్యయనమే. మన తెలంగాణ దినపత్రికలో ఆదివారం అనుబంధం,"హరివిల్లు", "దునియా" శీర్షిక కింద ఫిబ్రవరి 2015 నుండి డిసెంబర్ 2018 వరకు రాసిన కాలమ్స్ పుస్తకరూపంలో వచ్చింది.

రచయిత అనుభవ జ్ఞానం(Empirical knowledge) నుండి గ్రామాన్ని చూసినా, దీనిలో 1960 నుండి ఇప్పటి వరకు జరిగిన గ్రామ పరిణామాలు కనబడతాయి. "ఇదంతా కొత్త తరం కోసం గతం ముచ్చెట"(పుట 242) అని రచయిత చెప్పుకున్నాడు. వాటిని వివరించడమే ఈ వ్యాసం ఉద్దేశం.

మానవుడు ఆహార సేకరణ, వేటాడి జీవించే దశలు దాటి వ్యవసాయం నేర్చుకున్నంకనే స్థిర నివాసం ఏర్పరుచుకున్నాడు. గ్రామం ఒక ఎత్తైన ప్రాంతంలో ఉంటే పల్లపు ప్రాంతాల్లో పంట భూములు ఉంటాయి. భారతీయ వర్ణ వ్యవస్థ ప్రకారం వైశ్యులు, శూద్రులు వ్యవసాయం చేసేవారు. రాన్రాను వైశ్యులు కేవలం వ్యాపారం మీదనే కేంద్రీకరించిన తర్వాత శూద్రులు వ్యవసాయం చేసి పంటలు పండించినారు. శిస్తు పంటలో ఆరవ భాగం వసూలు చేసేది. ఒక్కొక్కసారి పండిన పంట లో సగభాగం వరకు ఉండేది.

తెలంగాణలో ఎక్కువగా బ్రాహ్మణ, వెలమ, రెడ్డి భూస్వాములు ఉండేవారు. అక్కడక్కడ వెనుకబడిన కులాలు కూడా ఎక్కువ భూకమతాలు కలిగి ఉన్నారు.గ్రామంలో ఆధిపత్యం భూములు ఉన్నవారిదే. "దొరలు పటెండ్లు ఊరును ఏలుడు వాళ్లకే భూములు, జాగలు, పంటలు ఉంటయి" (పుట 102). గ్రామాల్లో పూర్వం జాజ్ మనీ(jajmani) లేక యజమాని ఆర్థిక వ్యవస్థ అమలులో ఉండేది. కింది కులాల వారు పై కులాల వారికి చేసిన అనేక పనులకు ప్రతిఫలంగా ధాన్యం చెల్లించేవారు. ఇది పెట్టుబడిదారీ పూర్వ దశ.

ఈ దశలో వ్యవసాయంలో మోటలు,యాతాలు,గూడలు ఉండేవి. వీటి ఆధారంగా బావుల నుండి వాగుల నుండి నీటిని పారించుకునేది. వ్యవసాయానికి అవసరమైన అనేక పరికరాలు అనేక కుల వృత్తుల వారు సరఫరా చేసేది.

మాదిగలు తాళ్లు, తనుగులు, దండేడలు, తొండపు తాళ్లు, పగ్గాలు, ముగుదాళ్ళు, నులక, చేంతాడు, చెప్పులు, తొండాలు చేసి ఇచ్చేది.

వడ్రంగులు నాగండ్లు, గుంటుకలు, జంబు, మోటా, బండి మొదలైనవి చేసేవారు.

కమ్మరలు కొడవండ్లు, గోడ్డండ్లు,కురిపెలు,నాగలి కర్రు మొదలైన వస్తువులు చేసేవారు.

మేదర్లు గంపలు, చాట్లు, గుమ్ములూ,కచ్చురానికి పోనుకలు చేసి ఇచ్చేది. ఇట్లా చేసిన పనికి ప్రతిఫలంగా పంట సమయంలో కొంత ధాన్యం పెట్టేది. దీనినే "బాపతు"(పుట 293) అంటరు.

ఈ విధంగా రైతు పండించిన పంట వినిమయానికి మాత్రమే. మార్కెట్లో అమ్మకానికి కాదు. మిగులు లేని తొలిదశ ఇది. వస్తువులు సరుకుగా మారని ఉమ్మడి సమాజం. స్త్రీ-పురుష కూలీలకు ధాన్యం రూపంలో కూలి చెల్లించేది. పాలేరు లకు జీతం కూడా ధాన్యమే. గొంగడి చెప్పులు  అదనం.

సామూహిక ఉత్పత్తికి అవసరమైన సహాయక అనుబంధ వృత్తులను గ్రామీణ సమాజం తయారు చేసుకుంది. వాటిని నిర్బంధం చేసింది. కూలీలు స్వేచ్ఛగా తమ శ్రమను బహిరంగ మార్కెట్లో అమ్ముకునే స్వేచ్ఛ లేని ఫ్యూడల్ నిర్బంధ సమాజం అది. దాదాపుగా ఆ కాలంలో వస్తు మార్పిడి అమల్లో ఉండేది. "సోలెడు వడ్లకు తక్కెడు జామ పండ్లు ఇచ్చే వీరమల్లవ్వలు" (పుట 32) ఉన్న కాలం.

భూమి సారాన్ని పెంచడానికి గొర్రె మేకల మందులు పెట్టించే వారు. "ఎండిపోయిన ర్యాగడి  మన్ను పొలాలకు ఎరువుగా వాడతరు"(పుట 38). వేసవికాలంలో చెరువు ఎండిపోయినంక చెరువు మట్టిని పంట భూముల్లో వేసేవారు.ఈ మెత్తని మట్టి భూమి లోపలి తేమను పట్టి ఉంచడంతో పాటు భూమిని సారవంతం చేసేది. ఇది ఎరుపు గా ఉపయోగపడి ఉత్పాదకతను పెంచేది. ఇట్లా లోతైన చెరువులో ఎక్కువ నీటి నిల్వకు అవకాశం ఏర్పడేది.

ప్రతి రైతు "ఇంటికి ఒక పెంట బొంద"(పుట 96) ఉండేది.అయిటి పూనంగానే ఎడ్లబండి తోని జారగొట్టి పంట భూమిలో పోసేది. "అవి సహజ ఎరువులు"(పుట 97).

పండించిన పంట నుండి "ఇత్తునం"(పుట 99) దాచి పెట్టేవారు. విత్తనాన్ని అమావాస్య రోజు ఎండబెట్టి దాచుకోవడం అలవాటు. ఆరోజు రైతుల ఇళ్ల ముందు విత్తనాలు దర్శనమిస్తాయి.అది మారకం కోసం కాకుండా వినియోగం కోసం పంటలు పండించిన కాలం. "కాపు దనపొల్ల తోటలకుపోతే సంబరంగా (కూరగాయలు) తెంపి ఇచ్చేది"(పుట 178)

1860-1900 వరకు గ్రామసీమల్లో కరువు రాజ్యమేలింది. స్వాతంత్ర్యం వచ్చిన తర్వాత పంచవర్ష ప్రణాళికలు రచించి దేశాన్ని అభివృద్ధి వైపు నడిపించే ప్రయత్నాలు జరిగినయి. కానీ మళ్లీ కరువులు రావడం తోని, విదేశాల నుండి ఆహారధాన్యాలు తెచ్చే ఓడల కోసం ఆశగా ఎదురు చూసే పరిస్థితి ఏర్పడింది. ఈ సంకట పరిస్థితులలో స్వయం సమృద్ధిని సాధించడానికి 1966లో దేశంలో హరిత విప్లవం ప్రవేశపెట్టడం జరిగింది.

ఎక్కువ దిగుబడిని ఇచ్చే హైబ్రిడ్ విత్తనాలు,రసాయనిక ఎరువులు, పురుగుమందులు వ్యవసాయం లోకి ప్రవేశించినయి. తక్కువ కూలి, సబ్సిడీ విత్తనాలు, ఎరువులు, పురుగు మందులు గ్రామీణ ధనిక రైతాంగాన్ని మరింత సంపన్నులను చేసింది.

హరిత విప్లవం అందించిన మిగులుతో  ధనిక రైతులు పట్టణాల్లో వ్యాపారాలు పెట్టుకున్నారు. ఈ సంపన్న వర్గం నుంచి వచ్చిన వారు ఉన్నత చదువులు చదివి చదువును సామాజిక పెట్టుబడిగా మార్చుకున్నారు. ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల్లో చేరి వ్యవసాయానికి పెట్టుబడి సమకూర్చే వనరుగా మారినారు. అమెరికా లాంటి విదేశాలకి పోయి డాలర్లు సంపాదించినారు.

ట్రాక్టర్ వచ్చినంక నాగలి మూలకు పడ్డది. ఎడ్లబండి అవసరం తీరింది. "సకలం పనులకు కూడా యంత్రాలే వచ్చినయి" (పుట 87). స్తోమత ఉన్నవారు ట్రాక్టర్, బోరు యంత్రం,కోత యంత్రం (హార్వెస్టర్) వరి గడ్డి కట్టలు కట్టే యంత్రం మొదలైనవి  కొని వాటిలోని  వాటితోని వ్యవసాయ పనులు చేయిస్తున్నారు.

వ్యవసాయం యంత్రికరణ వలన కూలీలకు పనులు దొరకక పనులు వెతుక్కుంటూ పట్టణాలకు వలసలు పోతున్నరు. ఈ విధంగా గ్రామాలు తరుగుతున్నయి. పట్టణాలు పెరుగుతున్నయి. ఇది హరిత విప్లవం తీసుకు వచ్చిన అసమ అభివృద్ధి.

హరిత విప్లవం తర్వాత గ్రామాన్ని ఎక్కువ ప్రభావితం చేసింది తెల్ల విప్లవం లేక ఆపరేషన్ ఫ్లడ్. దీన్ని పాల ఉత్పత్తిని పెంచడానికి ప్రవేశపెట్టారు. వ్యవసాయంలో సంకరజాతి విత్తనాలు వచ్చినట్లే సంకరజాతి పశువులు వచ్చినవి. "మంచి ఇత్తునం కావాలని సంపర్కం లేకుండా ఎదకు వచ్చిన లేగదూడలకు కృత్రిమ గర్భధారణ చేస్తున్నారు.(పుట 55). దేశవాళి పశువులు అయినా ఆవు, బర్రెలకు ఎక్కువ పాలు రావు. అదే జెర్సీ ఆవు, ముర్రా జాతి బర్రెలు ఎక్కువ పాలు ఇస్తయి.ఈ జాతుల స్వచ్ఛతను కాపాడటానికి పశువుల మందలకు పంపకుండా దొడ్డి లోనే పెంచుతరు. ఒకవేళ ఎదకు వస్తే ఎద లక్షణాలు గుర్తించి కృత్రిమ గర్భధారణ కోసం విత్తనపు కోడె/పోతు వీర్యాన్ని ఎక్కిస్తారు. ఈ విధంగా కృత్రిమ గర్భధారణ తోటి వాటి సంతతి పెరుగుతుంది. ఎక్కువ పాలను ఇస్తయి.ఇట్ల వచ్చినవే కోళ్ల పరిశ్రమలు, డైరీ ఫామ్ లు, చేపల పెంపకం. చేపల్లో "రవు" (పుట 56) కృత్రిమంగా అభివృద్ధి చేసిన జాతి. దీనిలో పోషక విలువలు (ప్రొటీన్లు) అధికంగా ఉంటాయి.

పరిపాలన సంస్కరణల్లో భాగంగా మండల వ్యవస్థ ఏర్పడింది. గ్రామాలలోని ఆధిపత్య కులాలు రాజకీయ పదవులను చేజిక్కించుకున్నారు. ఒకవేళ ఈ అవకాశం లేని పరిస్థితుల్లో తమ దగ్గరి మనుషుల గెలిపించుకున్నారు. తమ పలుకుబడితో  కాంట్రాక్టు ,రాజకీయ పైరవీలు చేసి సొమ్ము చేసుకుంటున్నారు. వారి ఆధిపత్యాన్ని నిలబెట్టుకుంటున్నారు.

వ్యవసాయం తర్వాత గృహ యాంత్రీకరణం జరిగింది. రోలు,రోకలి,ఇసుర్రాయి, పొత్తురం వస్తువుల స్థానంలో రైస్ మిల్, పిండి మిల్, గ్రైండర్, వాషింగ్ మిషన్, ప్రెషర్ కుక్కర్, వ్యాక్యూమ్ క్లీనర్, గీజర్, టీవీ, కూలర్, రిఫ్రిజిరేటర్ మొదలైన వస్తువులు ఇంటిని పూర్తిగా యంత్రికరణ చేసింది.  (పుటలు71,72,118,119,123,143,156).

శుభ్రం చేయకుండా నీళ్లు తాగితే కలరా లాంటి ప్రాణాంతక వ్యాధులు వస్తాయని వ్యాపార సంస్థలు ఒక ప్రచారం మొదలుపెడతాయి. నీటి ద్వారా సంక్రమించే వ్యాధులు లేకుండా చేసే ఫిల్టర్లు మొదలు వచ్చినయి. ఇప్పుడు గ్రామ గ్రామానికి ఇంటింటికి ఫిల్టర్లు వచ్చినయి. గ్రామంలో ఫిల్టర్ నీరు కొనుక్కొని తాగుతున్నారు. ఉచితంగా దొరికే నీరు ఇప్పుడు వ్యాపార సరుకు అయింది.నీళ్ల ప్యాకెట్లు, నీళ్ల బాటిళ్లు ఇట్లా వ్యాపారం పెరిగింది. "మంచినీళ్లు సుత ప్యాకెట్లు గా మారుతున్నాయి"( పుట 36).

1991లో ప్రపంచీకరణ ప్రారంభమైన తర్వాత గ్రామం పూర్తిగా మార్కెట్ కు    అనుసంధానం అయింది. రహదారులు ఏర్పడ్డయి. సరుకుల రవాణా కొరకు ఆటోలు, టాటా ఏసీలు ప్రతి ఊరుకు రవాణా అందుబాటుకు తెచ్చినయి. గ్రామంలోని ప్రతి ఇంటికి రంగు రంగుల టెలివిజన్లు వచ్చినయి.(పుట 156 ) వినోదంతో పాటు సరుకుల వ్యాపార ప్రకటనలు తెచ్చింది. సినిమా, సీరియల్ పావుగంట, వ్యాపార ప్రకటనలు పదినిమిషాలు. వినోదం కంటే వ్యాపారమే మెదట్ల నిండిపోతది. తెల్లవారి ఏ వస్తువు కొనాలన్నా అవే వ్యాపార ప్రకటనలు మెదట్ల మెసులుతయి.   ఇల్లు పెట్టుబడిదారులు తమ సరుకులను అమ్ముకునే వేదిక అయింది టీవీ. సీరియల్స్ చూడాలంటే డిష్ కనెక్షన్ కావాలి. దానికి నెల నెలకు డబ్బు కట్టాలి. పొరుగు వాళ్లతోని మాట లేదు ముచ్చట లేదు. ఇంటిలోనే కుటుంబ సభ్యులు ఒకరితోనొకరు మాట్లాడుకునే పరిస్థితి లేకుండా చేసింది టీవీ."టీవీల ముందటనే తలెలు పట్టుకుని తినుకుంట సూస్థన్రు" (పుట 245- 46) ఇది మనుషుల మధ్యన ఉండే సామూహికతను దెబ్బతీసింది.

దీని తర్వాత సెల్ ఫోన్, స్మార్ట్ ఫోన్ లకు నిరంతరాయంగా సిగ్నల్స్ అందించడానికి సెల్టవర్లు వచ్చినయి. ఫోన్ లో బ్యాలెన్స్ కోసం రీఛార్జి వచ్చింది. ఇప్పుడు ప్రపంచం పిడికిట్లోనే "స్మార్ట్ ఫోన్ వచ్చినంక అంతా నాశనం అవుతుంది"(పుట 344) ఫోన్ లో కాలక్షేపం కోసం వీడియోలు, చాట్ లు, పబ్జి గేమ్ లు వచ్చినయి. ఈ ఆటలో ఒక వ్యసనంగా మార్చేస్తున్నాయి. అది చూసి ఆడి ప్రపంచాన్ని మరిచి పోతున్నారు.సోయి లేని మనషులు తయారవుతున్నరు.

గ్రామాలకు రియల్ ఎస్టేట్ వ్యాపారం వచ్చింది. ఎకరాలు కొని గజాల కొద్ది అమ్మె పద్ధతి వచ్చింది. సంపన్నులు ఈ వ్యాపారం చేసి ఇంకా సంపన్నులు అవుతున్నారు. భూమి కబ్జాలు, దందాలు పెరిగిపోతున్నాయి.అల్కగ  సంపాదించుడు"(పుట 246) నేర్చుకున్నారు.

రియల్ ఎస్టేట్ తో పాటు నిర్మాణ రంగం పెరిగింది. ప్లాట్లు కట్టి అమ్ముడు, అపార్ట్మెంట్లు కట్టి అమ్ముడు జరుగుతుంది. ఈ నిర్మాణ రంగానికి ఇసుక,మొరం, రాయి, కలప అక్రమ రవాణాలు పెరిగిపోయినయి. ఈ విధంగా సహజ వనరులను కొల్లగొట్టి సొమ్ము చేసుకోవడం మామూలు విషయం అయిపోయింది. గ్రామాల్లోని గుట్టలు పచ్చ నోట్ల కట్టలు గా మారుతున్నయి. "ఏ గుట్టనన్న గ్రానైట్ కు అక్కరకు వచ్చిందంటే సాలు దాన్ని కొనుక్కొని బయటి దేశాలకు అమ్మ వట్టిరి"(పుట 171)

గ్రామాల్లో సంస్కృతీకరణ, పాశ్చాత్యీకరణ పెరిగిపోయింది. బ్రాహ్మణుల ఆచారవ్యవహారాలను అనుసరించడం సంస్కృతీకరణ అంటారు. పాశ్చాత్యుల ను అనుకరించడం పాశ్చాత్యీకరణ. ఇవి రెండు గ్రామాల్లో జమిలిగా అమలు జరుగుతున్నాయి. పిల్లలు పుడితే "కొత్త నామకరణాలు"(పుట 89) సంస్కృతీకరణ లో ఒక అంశం.దోతులు కట్టుకోవడం పూర్తిగా తగ్గిపోయింది. ప్యాంటు షర్టు వేస్తున్నారు. మొదలు సమాజంలోని బ్రిటిష్ వారిని అనుకరించి ప్యాంటు టీషర్ట్ వేసుకున్నారు. అదే అనుకరణ తోని యువతరం అంతా జీన్స్ మీది కెళ్ళి టీషర్ట్ వాడుతున్నారు (పుట 332)

ఇప్పుడు గ్రామాలు పూర్తిగా పట్టణాలను అనుసరిస్తున్నాయి. కొత్త కొత్త పద్ధతులు ఏవి వచ్చినా గ్రామానికి చేరుతున్నాయి. ముఖ్యంగా పెళ్లిళ్లకు వేదిక పూలతోని అలంకరణ, ఫోటోగ్రఫీ, వీడియోగ్రఫీ వంటి అనేక అంశాల్లో పట్టణాలను అనుకరిస్తున్నారు. స్తోమత ఉన్నా లేకున్నా అప్పులు చేసి ఖర్చు పెడుతున్నారు. గ్రామం మొత్తం వినిమయ సంస్కృతిలో భాగం అయింది.

గ్రామంలోని మిగులును లిక్కర్ వ్యాపారం,బార్లు,మాల్స్ పట్టణాల్లో ప్లాట్లు, విందులు వినోదాలు,పండగలు పబ్బాలకు ఖర్చు పెడుతున్నారు.

ఎన్ని ఆధునిక సౌకర్యాలు వచ్చిన కట్టు బొట్టు, ఆహారం, ఆహార్యం మారిన గ్రామం మూల ధాతువు మారలేదు. ఎలాంటి సడలింపులు లేవు. నిచ్చెన మీద పెద్ద కులపాయన కూకుంటే కింది మెట్టు మీద ఆయనకన్నా తక్కువ కులపాయన ఆ కింది మెట్టుమీద అ చేతిపనోళ్లు, ఇంకా కింది మెట్టుమీద దళితులు కూకుంటారు.( పుట 3)

"భారతీయ పల్లెలే అభివృద్ధికి పట్టు  గొమ్మలు" అని గాంధీ అన్నాడు. అంబేద్కర్ దృష్టిలో గ్రామాలు "హిందూ సామాజిక వ్యవస్థ నమూనాలు. గ్రామాలు రెండు భిన్నమైన సమాజాల సమ్మేళనం. గ్రామంలో నివసించే సవర్ణులు, గ్రామం బయట నివసించే అంటరానివారు ఈ రెండు భిన్నమైన సమాజాలు"

"స్వయం సమృద్ధ గ్రామీణ సమాజాలు భారత దేశాన్ని నాశనం చేసినవి. గ్రామం లో ఏముంది? మురిగిపోయిన స్థానిక త్వం, అజ్ఞాన అంధకారం, సంకుచితత్వం, మతోన్మాదం" అన్నాడు అంబేద్కర్.

"ఎన్ని కులాలన్న ఉండనియ్యి ఊరంతా చుట్టాలు లెక్కనే వరుసతోనే పిలుసుకుంటారు. (పుట 31) ఇది గ్రామం సాధించిన కృత్రిమ సామరస్యం. గీత దాటితే కింది కులాల వాళ్ళ ప్రాణాలకు ముప్పు ఉంటుంది. అందుకే వాళ్లు కూడా అనిగిమనిగి బతుకుతారు.

ఊరి దస్తూరి చాలా కాలం రాసిన కాలమ్స్ సమాహారం కావడం వలన కొన్ని పునరుక్తులు చోటుచేసుకున్నవి. గ్రానైట్ పరిశ్రమ గురించి (పుటల్లో 155, 171,240)ఉంది. "అరుగుల మీద కూకొని ముచ్చట్లు" (పుటలు 321,335)కనబడతాయి.

రైతు వృత్తి పనివారికి వస్తు రూపంలో చెల్లించే కూలిని "బాపతు" (పుట 293) అదే దాన్యం రూపంలోని కూలీని 'బిచ్చం" (పుటలు 320,337) అంటాడు.

అంబటాళ్ల సమయం గురించి ఒక చోట 11 గంటలకు (పుట 146) మరోచోట పన్నెండు గొట్టంగా (పుట 189) అంటాడు.

వాన కాలంలో బొడ్డు మల్లె చెట్టు పూస్తుందని (పుటలు 112, 256) చెపుతాడు, కానీ అది చలికాలం లో పూస్తుంది.

జొన్నలు మక్కలు ఇసురురాయి లో పోసి ఇసిరినంక వచ్చేదాన్ని తాల్చి పిండిని గటుకను వేరు చేస్తరు. మళ్లీ గటుకను కోడి పొట్టును వేరు చేస్తే గటుక వస్తది దాన్ని ఎసట్ల వేసి ఉడికించినంక గటుక తయారు అయితది. ఇదే గటుక క్రమం."ఇసిరి పిండి చేసి ఆ పిండిని ఉడకబెడితే మక్క గటుక అయితది" (పుట 306) అంటాడు.

అన్నవరం దేవేందర్ ఇప్పటి తరం వారికి గ్రామంలో చోటు చేసుకున్న మార్పులను వివరించాలని ఊరి దస్తూరి రాసిండు. సామాజిక శాస్త్రవేత్తలు చేయవలసిన పనిని ఒక కవి చేయడం అభినందనీయం. మలి ముద్రణలో పైన సూచించిన వాటిని సవరిస్తాడని ఆశిద్దాం.

సంప్రదించిన పుస్తకాలు

 1. విద్యాసాగర్  ఎస్.ఎ 2013 పల్లెను మింగిన పెట్టుబడి గ్రామీణ ఆర్థికం- ఒక పరిశీలన పికాక్ బుక్స్ హైదరాబాద్

2.వేణుగోపాల్.యన్ 2013 ఊరి దారి, గ్రామ అధ్యయనాల పరిచయం, వీక్షణం పబ్లికేషన్స్ హైదరాబాద్

3.పురేంద్ర ప్రసాద్ 2015 సమకాలీన భారత దేశంలో గ్రామీణ అధ్యయనాలు అవసరమా?(13- 26) మారుతున్న గ్రామీణ జీవితం ఒక అధ్యయనం సుందరయ్య విజ్ఞాన కేంద్రం హైదరాబాద్

4. బాలగోపాల్ .కె 2018  కరువు వ్యవసాయ సంబంధాలు మానవ హక్కుల వేదిక ప్రచురణలు హైదరాబాద్

5. నరసింహారెడ్డి డి 2018 తెలంగాణ పల్లెలు వర్గ సామాజిక విశ్లేషణ సుందరయ్య విజ్ఞాన కేంద్రం హైదరాబాద్

 6.Srinivas.M.N 1994, caste in modern india and other essays,india promoters and publishers pvt.ltd Bombay.