"ఇప్పుడు షాపింగ్ అని నా వీకెండ్ వేస్ట్ చేయకమ్మా"

"చెప్పేది విను. నీ వీకెండ్ ఏమీ వేస్ట్ అవ్వదు. ఇక్కడే హైదరాబాద్‌కు కూతవేటు దూరంలో నల్గొండ జిల్లాలోనే పోచంపల్లి. 40 కిలోమీటర్లు ఏమో అంతే. మధ్యాహ్నానికి వచ్చేద్దాం"

"సరే పద, రానంటే ఊరుకోవు కదా" అని గొణుకున్నాను

సిటీ దాటి కాస్త దూరం వెళ్ళాక, ఎడమ చేతి వైపు 'భూదాన్ పోచంపల్లి' అని బోర్డు కనిపించింది. అక్కడ లెఫ్ట్ తీసుకుని కాస్త లోపలికి వెళ్ళాక ఒక మెయిన్ రోడ్డు, దానికి రెండువైపులా చిన్న చిన్న గల్లీలు. గల్లీకి రెండువైపులా పెంకుటిళ్లు. ప్రతి ఇంటి ముందు ఒక అరుగు, వసారాలో మగ్గం పనికి సంబంధించిన ఏదో ఒకటి కనిపించింది అక్కడ.

కార్ ఇంక ఆ గల్లీలో వెళ్ళేటట్టు లేదని తెలిసి, పక్కన పార్క్ చేసి, చీరలు ఎక్కడ కొనాలా అని వరుసగా చూసుకుంటూ వెళ్ళాం నేను, అమ్మ. ఒక ఇంటి దగ్గర నిలువు పేకల మగ్గంపై నేసిన నలుపూ తెలుపు రంగు చీర కనబడింది.

"అది బాగుంది, తీసుకో" అన్నాను .

"నలుపూ తెలుపు కాంబినేషన్‍లో ఏది చూసినా అదే ఫైనల్ అంటావు. ఇంకా చూద్దాం ఉండు" అంది అమ్మ.

వసారాలో ఒకతను రంగులద్దే పనిలో ఉన్నాడు. ఇదే కదా రంగు అని ఒక పెద్దాయన్ని అడుగుతున్నాడు.

"పసుపు రంగు తగ్గియ్. చీర కన్నా పెళ్లికూతురు ఎక్కువ మెరిస్తే బాగుంటది."

"అంచుకి కొండలు కాదు, కమలం వెయ్. కమలం విరబుయ్యాలె. ఆకులు రెపరెపలాడాలె. అట్లుండాలె. కొంగు రంగు మూర మూరకి మారాల. అది డిజైను" అని మగ్గం మీద కూర్చున్న ఇంకొక అతనితో చెప్తున్నాడు.

ఇంతలో మమ్మల్ని చూసి, "రా బిడ్డా రా, పోచంపల్లి చీరలు మస్త్ ఫేమస్ మాకాడ. ఓ నాల్గు చీరలు పట్కవోదువుతీయి" అని లోపలికి తీసుకువెళ్లాడు.

మూడు గదుల ఇల్లు అది. వంటింటి నుండి గిన్నెల చప్పుడు వినబడింది. కొత్త కోడలు అనుకుంటా, మెడలో పసుపు తాడు ఆమె మేని రంగుతో పోటీ పడుతోంది. చీర కొంగుతో చేతులు తుడుచుకుంటూ వచ్చి పెద్దావిడ పక్కన కూర్చుంది. ఆసు పోయడం నేర్చుకుంటోంది. కాసేపటి తర్వాత "నెయ్యి బువ్వ బిడ్డా" అని పెద్దావిడ కోడలికి చెప్పి లోపలికి వెళ్ళింది.

"నెయ్యి బువ్వ ఏంటి? అప్పుడే భోజనం వేళ అయ్యిందా?" అనుకున్నాను చేతికున్న గడియారం వంక చూస్తూ.

"సూడు బిడ్డా. గీ చీరలకి పాత బస్టాండ్ల మా పట్కరోల్ల దుక్నంల మంచి గాజులు పట్కవోదు, మస్త్ ఉంటై, లచ్మి దేవి లెక్క." అని చీరలు పట్టుకొచ్చి మా ముందు పెట్టాడు ఆ పెద్దాయన.

ఆయన ప్రతి డిజైన్, ప్రతి రంగు తీసి చూపించి, భుజంపై వేసుకుని, అటు ఇటు తిప్పి మాట్లాడుతూనే ఉన్నాడు. ఆయన కొడుకు వాటిని తిరిగి మడతలు పెడుతున్నాడు.

"ఇది ఇక్కత్ నేత బిడ్డా. మన బతుకుల్లో అంకాలున్నట్టే ఇందులో కూడా చానా ఉంటై. ఇవి రెడీ కావడానికే మస్త్ టైం పడ్తది. జీవితం లెక్కనే చిక్కులు చిక్కులుగా ఉంటది పట్టు దారం. ఒక్కో సమస్య తీర్చి ముందుకు పోయినట్టే ఒక్కో పోగును రాట్నంపై వడుకుతం. వడికిన పట్టు కండెలకు సుట్టి, ఆడ నుండి దారమంతా ఆసు పోస్తం. అగో అట్ల" అని కోడలు వైపు చూపించిండు. "ఆసుకు రంగు అద్దకముందే డిజైన్లు వేస్తం. మస్తుంటయి ఆ డిజైన్లు. నెమళ్ళ నాట్యం, చిలుకల నవ్వులు కానొస్తయి ఈ ఇక్కత్ నేతల. డిజైన్లు ఆసుపై వేస్కొని, మిగిలిన ఆసుకు రబ్బర్లు చుట్టేస్తం. అచ్చం మనం జీవితంల దేని మీద మనసుపెట్టాల్నో దాని మీదనే పెట్టి, మిగతాది ఇడ్సినట్టు. వేడి చేసిన రంగునీటిలో రంగులద్ది, అది ఆరినంక రబ్బర్లు విప్పి వార్పు పరుస్తరు, దాన్ని మగ్గంపై నేస్తరు. మగ్గం నేసేటప్పుడు చేనేత కార్మికుడి చేతులు, కాళ్లు పని చేయాల్సిందే. ఏ ఒక్కటి ఆగినా చీర రాదు."

ఇంత ఉంటదా ఒక చీర వెనక కష్టం అన్నట్టు ఆ పెద్దాయన్ని చూస్తూ కూర్చున్నాను. అమ్మ ఓ నాలుగు చీరలు సెలెక్ట్ చేసుకుని బిల్లు కట్టింది. మళ్ళీ కావాలంటే తప్పకరండి అని చెప్పి, ఫోన్ నెంబర్ ఇచ్చి గుమ్మం వరకు వచ్చి సాగనంపాడు పెద్దాయన.

రెండు వారాల తర్వాత, 'మండే బ్లూస్' అని ఫ్యాన్సీగా చెప్పుకునే ఓ సోమవారం. పది గంటల సమయంలో నోవోటెల్ హైదరాబాద్ కన్వెన్షన్ సెంటర్ దగ్గర క్యాబ్ దిగాను. సెక్యూరిటీ చెక్ దగ్గర బ్యాగ్ పెట్టి లోపలికి వెళ్తూ గ్లాస్ డోర్ అద్దంలో నేను కట్టుకున్న చీరని మరోసారి చూసుకున్నాను. మీటింగ్‍కి ఈ చేనేత చీర ఏంటని అమ్మని పదిసార్లు తక్కువ అడిగుండను. పెద్ద పెద్ద కంపెనీల నుండి సీనియర్ లీడర్స్, ఫారిన్ డిగ్నిటరీస్, ఎన్‌జిఓ నుండి ప్రతినిధులు, అందులోనూ ఆడవారు వస్తున్నప్పుడు కాస్త కనెక్ట్ అయ్యేటట్టు ఉండాలంటే చీర సరైన డ్రెస్ కోడ్ అని నచ్చజెప్పింది.

'అన్ని ఫ్యాన్సీ చీరలు ఉంటే ఈ ఓల్డ్ మోడల్ చీర ఇచ్చింది అమ్మ.. ఏముంది ఇందులో? జ్యామితి పుస్తకంలో బొమ్మల్లా చీర అంచులో కొండలు, కమలాలు. ఎలా దీన్ని క్యారీ చేయడం?' అని ఆలోచనలో పడ్డాను.

వెనుక నుండి సంయుక్త వచ్చి భుజం తట్టగానే ఆలోచనల్లో నుండి బయటపడి తిరిగి చూసాను.

"ఏంటే, నువ్వేనా? ఆఫీస్‍కి సూట్ అంటేనే చిరాకు పడేదానివి, ఇవ్వాళ ఏకంగా చీర, అది కూడా ఇక్కత్.. అద్దిరిపోయింది లుక్.."

"థాంక్యూ.."

"వెల్కమ్ వెల్కమ్, సరే పద, మనం వెళ్ళాల్సింది ఫస్ట్ ఫ్లోర్ కాన్ఫరెన్స్ రూమ్‍కి"

అప్పటికే లాబీలో హై టీ నడుస్తోంది.

"లూజ్ హెయిర్ మీద ఈ ఇక్కత్ చీర భలే ఉంది" అని తెలిసినావిడ షేక్ హ్యాండ్ ఇస్తూ మెచ్చుకుంది. ఆవిడ మాటలకి అప్పటివరకు పడ్డ టెన్షన్ కాస్త తగ్గింది.

లోపలికి వెళ్ళగానే ఒక ఫారిన్ డెలిగేట్ ఎదురొచ్చి తన కంపెనీ బ్రోచర్ ఇచ్చింది. "ఓహ్! ఐ లైక్ యువర్ స్టైల్. ది సారీ అండ్ ది సిల్వర్ జ్యువలరీ, జస్ట్ బ్యూటిఫుల్" అని చీర కొంగు చేతిలోకి తీసుకుని బట్టని సవరతీసింది. మనసు ఇంకా తేలిక పడినట్టు అయ్యింది.

ఒకావిడ ప్రోగ్రాం గురించి చెప్తూ, "ఇక పరిచయాలకు వస్తే, మిమ్మల్ని మీరు పరిచయం చేసుకుంటూ, ఇవ్వాళ మీరు వేసుకున్న డ్రెస్ గురించి లేక తెచ్చుకున్న హ్యాండ్ బ్యాగ్ గురించి, ఇక వేరే ఏదైనా సరే ఏమైనా స్పెషల్ ఉంటే మాట్లాడండి" అని చెప్పి ముందు వరుసలో కూర్చున్నావిడకి మైక్ అందించింది.

పరిచయాల పేరుతో వాతావరణం ఫ్రెండ్లీ గా అయేటట్టు, ఒకరినొకరు బాగా తెలుసుకోవచ్చని ఆవిడ ఉద్దేశం. ఏమి చెప్పాలా అని ఆలోచిస్తూ పక్కన పెట్టిన బ్యాగ్‍ని చూసాను. టీవీ యాడ్‍లో కరీనా కపూర్ ఆ బ్యాగ్ పట్టుకుని భలే స్టైల్‍గా నడిచిందని అమ్మ నాలుగు తిట్టినా, మూడు వేలు పోసి ఇనార్బిట్ మాల్‍లో కొన్నట్టు గుర్తు. అందులో ఏమీ స్పెషల్ కనిపించలేదు. ఇక చీర. ఇది అమ్మ చీర, అది కాక ఇందులో స్పెషల్ ఏముంది? తన కోసం, మేనత్తల కోసం ఇలాంటి చీరలు కొనడానికి వీకెండ్ పాడు చేసి మరీ పోచంపల్లి తీసుకెళ్లింది ఆ రోజు. ఆ చీరని చూస్తూ ఉంటే మనసులో ఏదో తెలీని అనుభూతి కలిగింది. ఎందుకో ఇక్కత్ ప్రక్రియ గురించి జీవితంతో పోల్చి ఆ పెద్దాయన చెప్పిన మాటలు నాకు గుర్తొచ్చాయి.

అంతే, ఆయన పూనుకున్నట్టు అనిపించింది. మైక్ నా చేతికి రాగానే..

"ఐ యామ్ వేరింగ్ ఇక్కత్ ఫ్రొం భూదాన్‌ పోచంపల్లి. ఇట్ ఈజ్ సిల్క్ సిటీ అఫ్ ఇండియా. ఎప్పుడో 1953లో మొదలయ్యింది ఈ కళ.. అగ్గిపెట్టెలో పట్టే పట్టుచీరను నేసిన నేతన్నలు నిలువు - పేకల కలబోత ఈ ఇక్కత్. 2005లో పోచంపల్లి చీరకు భౌగోళిక గుర్తింపు, జాగ్రఫికల్ ఇండికేషన్ లేదా ఇంటలెక్చుయల్ రైట్స్ ప్రొటెక్షన్ లభించింది. ఈ రోజు నేను కట్టుకుంది కూడా అక్కడ చీరే. నేను ఈ ట్రెడిషనల్ చీరని మోడరన్ క్రొషే టాప్‍తో మిక్స్ అండ్ మ్యాచ్ చేశాను, టు గివ్ ఇట్ ఎ ట్రెండీ లుక్" అని ఆ పెద్దాయన నుండి మాట అందుకుని చెప్పినట్టు, గడ గడ మైక్‍లో చెప్పేసాను. జోరున చప్పట్లు వర్షం కురిసింది. ఆ రోజు ఆ పెద్దాయన అమ్మకి ఈ కళ గురించి చెప్తూ, మధ్య మధ్యలో నన్ను చూస్తూ ఉన్నాడు. నీకు కూడా చెప్తున్నా విను, అనే అర్థం కనపడింది ఆ చూపులో. ఇది తెలీకపోతే ఇవ్వాళ ఏం చెప్పేదాన్ని?

ఇక సంతోషం పట్టలేక మీటింగ్ అయ్యాక బయటకి వచ్చి ఆయనకి కృతజ్ఞతలు చెప్పడానికని ఫోన్ చేశాను.

అటు వైపు నుండి, "హలో.. ఎవరు? బాపు లేరు మేడం. కోవిడ్ వచ్చి పోయిండు మేడం" అని ఆ అబ్బాయి గొంతు పూడుకుపోయింది.

"ఇప్పుడు మీ కుటుంబానికి ఎట్ల?" అని అడిగాను.

"నెయ్యి బువ్వ మేడం"

"నెయ్యి బువ్వ అంటే?"

"నేస్తేనే బువ్వ మేడం… మా బాపు నేర్పిందే"

కండలేని నా అస్తిపంజరం

నీ దోపిడికి నిదర్శనం

నాకు నిద్రలేని రాత్రులు

నీ కుట్రల పన్నాగాన్ని

ఎండగట్టబోవుటకు నిదర్శనం

నా తలపై నరిసిన జుట్టు

నీ మోసం స్వేతపత్రంల

ప్రజలముందు పెట్టబోవుటకు నిదర్శనం

నా అమాయకపు బెదురు చూపులు

నీ మోసాల గారడీలు చెప్పబోవుటకు నిదర్శనం

నా గుండె స్పందనకు ఎగురుతున్న పెన్ను

అలసి  సొలసిన బక్కరైతుల 

బువ్వలేని తనాన్ని లికించబోవుటకు నిదర్శనం

నా సంచార జీవితమంత

నీ అన్యాయాలు సేకరించబోవుటకు నిదర్శనం

జైలుగోడలమద్య నా జీవితం

నీపై చేయబోవు జంగుకు నిదర్శనం

(కూలి బతుకులు  నవల  గత సంచిక తరువాయి భాగం )     

                                                                         9

            రాఘవపూర్‍ రోడ్డును అనుకొని చాల ఇటుకబట్టీలున్నాయి. అందులో అందరికంటే పెద్ద షేర్‍ అన్వర్‍ఎంత లేదన్నా మూడు నాలుగు వందల మంది కూలీలు ఆయన క్రింద పని చేస్తారు.

            ఇటుక బట్టీలలో పనిచేసేందుకు ఇతర రాష్ట్రాల నుంచి కూలీలకు కొంత డబ్బు అడ్వాన్సుగా ఇచ్చి తెచ్చుకుంటారు. అవిధంగా ఆయన దగ్గర అటు రాజనందగల్‍ నుంచి ఇటు చత్తీస్‍ఘడ్‍ నుండి వచ్చిన కూలీలు ఎక్కువ మంది ఉన్నారు. వాళ్ళంతా కుటుంబాలతో సహా ఇంటిల్లి పాది పనిచేస్తరు. మట్టి పిసికి, వెయ్యి ఇటుకలు చేస్తే ఇంత కూలి అని వాటిని బట్టీలో కాలుస్తే ఇంత అని లెక్క ఉంటుంది. దాంతో ఎంత పని చేసుకుంటే అంత కూలి గిట్టుబడి దాంతో అడమగ పిల్లలు అనకుండా పనిచేస్తరు. మగవాళ్ళు మట్టి పిసికి సాచేం ద్వారా ఇటుకలు పోస్తె ఆడవాళ్ళు పిల్లలు వాటిని ఒక పద్దతి ప్రకారం అరపెడ్తరు. బట్టి నాలుగైదు రోజులు మండి ఇటుకలు తయారైతవి.

            ఇటు బట్టీల వ్యాపారం మొదలు పెట్టిన తరువాత అన్వర్‍ అర్థికంగా బాగా నిలదొక్కుకున్నాడు. ఇండ్లు కట్టుకునే వాళ్ళె కాకుండా గవర్నమెంటుకు సంబందించిన నిర్మాణపు పనులకు కూడా అన్వర్‍ ఇటుక సప్లయి చేస్తడు. అవిదంగా ఆయన ఆ వ్యాపారంలో అందరి కంటే ముందున్నడు. మనిషి చూడటానికి బారి అకారం కాని మెత్తటి మనిషి కూలీల మంచి చెడ్డలు చూడటంలో ఇతర కంట్రాక్టర్ల కంటే మెరుగు.

            ప్రతిరోజు పొద్దున్నే వచ్చి వ్యవహరం చూసుకుంట కనకాచారి ఆయన వద్ద గుమస్తా... చాల వరకు వ్యవహర మంతా కనకాచారే చూసుకుంటడు. అరువై ఎండ్ల పైబడిన పెద్ద మనిషి... దొతి, పొడుగు చెతుల అంగి చేతులు సగాని మడుచుకొని, జెబులో మడిచిన కాగితాల కట్ట పెట్టుకొని ఎప్పుడు ఎవరు ఏదీ అడిగిన టక్కున జెబులోని మడిచిన కాగితల్లో విప్పి లెక్కలు చెప్పుతాడు. మనిషి బక్కగా ఉన్న ఉషారుగా ఉంటడు.

            కొత్తగా పెర్చిన ఇటుక బట్టిని కాల్చటానికి బొగ్గు లేదు అనే విషయం కనకాచారి షేఠ్‍ దృష్టికి తెచ్చిండు.

            అన్వర్‍ ఇటుక బట్టీలు కాల్చటానికి అవసరమైన బొగ్గుకు సింగరేణి నుండి పర్మిట్‍ తీసుకున్నాడు. కాని అది ఏమూలకు సరిపోదు. దాంతో చాటు మాటుగా దొంగ తనంగా బొగ్గును సప్లయి చేసేవారిని అశ్రయించక తప్పెదికాదు. వాళ్ళెమో బొగ్గు ట్రాన్స్పోర్టు చేసే కంట్రాక్టర్లను సియస్టి కాడ పనిచేసే కంపిని అధికారులను పోలీసుల పట్టుకొని లారీలకు లారీలు బొగ్గు మాయం చేసి అక్రమ వ్యాపారం చేస్తే వాళ్ళు కాని ఇటివల కంపినోడు కొంత స్ట్రిక్ట్ చేసేసరికి వ్యాపారం మునుపటిలా జరుగటంలేదు. బ్రతుకు తెరువు లేక దొంగ తనంగా బొగ్గు తెచ్చి అమ్మే చిల్లర దొంగల వద్ద నుండి కూడా బొగ్గు సేకరించి అమ్ముతరు. కాని అది ఏములకు సరిపోతలేదు.

            ‘‘పాషాకు ఇవ్వాళ రాత్రికి పంపిస్తమన్నరు’’ అన్నాడు కనకాచారి వినయంగా... ఇటుకలుకాల్చటానికి బొగ్గుతో పాటు ఉనుక కూడా వాడుతారు. అందుకోసం చుట్ట ప్రక్కల రైస్‍ మిల్లులో దొరికే ఉనుకతో పాటు జమ్మికుంట వంటి దూర ప్రాంతాల నుండి కూడా లారీలల్లో ఉనుక తెప్పిస్తరు. బట్టీలలో కెవలం ఉనుకే వాడితే చప్పున మంటలేసి తొందరగా చల్లారుతిది. ఉనుకతో పాటు బొగ్గు చుర వాడితే బట్టి బట్టి అగి అగి కాలటమే కాకుండా ఇటుకలు బలంగా తయారైతవి.

            ‘‘ఎమైనా ఇయ్యలా బట్టి పెట్టాలి’’ నేనోసారి పాషాతోఓ మాట్లాడుతా..నువ్వు మాత్రం అలస్యం చెయ్యకు అనుకున్న సమయానికి ఇటుక సప్లయి చెయ్యకుంటే మాట పోతది’’ అన్నాడు అన్వర్‍ సాలోచనగా దృష్టి సారించి.

            మంచిగా సీజన్‍ సడుస్తుందని అనుకొని ఒక సంఘటన జరిగి ఇటుక బట్టీలు పదిహెను రోజులు బందైనవి.

            పూర్ణచందర్‍ అనే ఇటుక బట్టీ కంట్రాక్టర్‍ తన క్రింద పనిచేసే పదిహెనెండ్ల అమ్మయి మీద బలత్కారం చేసిండు. దానిపై ఎద్ద లొల్లి జరిగింది. కూలీలు పనులు బందు పెట్టిండ్లు. కేసు పోలీసుల దాక పోయింది. ఇటుక బట్టి యజమానులందరికి పెద్ద దిక్కయిన అన్వర్‍ కల్పించుకొని ఎవరికి ముట్ట చెప్పాల్సింది వారికి ముట్టచెప్పి చివరికి ఆ అమ్మయి కుటుంబానికి కొంత నష్టపరిహరం ఇప్పించి చివరికి కేసును ఎక్కడిది అక్కడ సర్దుబాటు చేసిండు.

            అ లొల్లి అట్లా సద్దుమనిగిందో లేదో ఇటుక బట్టీలలో బుగ్గి అయిపోతున్న బాల్యం అంటూ ఒ పత్రిక విలేఖరి వ్రాసిన కథనం మరో దుమారం లేపింది. హక్కుల సంఘం వాళ్ళు వచ్చి విచారణ చేసిండ్లు. లొల్లి పెద్దది అయ్యే సరికి పోలీసులు లేబర్‍ డిపార్టుమెంటు వాళ్ళు వచ్చి ఇంక్వరీ చేసిండ్లు. బాలలో పని చేయిస్తున్నారని కొంత మంది మీద కేసులు పెట్టిండ్లు మరి కొంత మంది బాల కార్మికులను విముక్తం చేసి వారివారి ఎరియాలకు పంపించినం’ అంటూ అధికారులు హడావిడి చేసిండ్లు.

            ‘‘మేము ఎవరిని బలవంతం చేయ్యటంలేదు. ఏ పిల్లగాండ్లను తీసుక వచ్చి పనులు చెయించటం లేదు. ఇటుక బట్టీలల్లో పని చెయ్యటానికి కుటుంబలకు కుటుంబాలు వస్తయి. కుటుంబంలో ఆడమగ పిల్ల జెల్లా అనకుంటా అందరు పన్జేస్తరు. పనులు చేసినందుకు లెక్క ప్రకారం పైసలు చెల్లిస్తంఅంతే తప్ప ఎవరికి ఏ అన్యాయం చేయటం లేదు’’ అన్నాడు యజమానులు.

            ‘‘ఇయ్యం అధికారలు వచ్చి బాల కార్మికులను విముక్తం చేసి వాళ్ళలోని పనులు బందు పెట్టిచి వాళ్ళును వాళ్ళ వాళ్ల ఊళ్ళకు పంపిండ్లు. వాళ్ళతో పాటు కొన్ని కుటుంబబాలు వెల్లిపోయినవి. కొద్ది మంది మిగిలిండ్లు ఇక వాళ్ళతోని ఏం పనులు సాగుతయి’’ దీనికంటే ఈ వ్యాపారం మూసేసుకుంటేనే బాగుంది’’ అన్నాడు మరోకరు.

            ‘‘కూలీలు ఉండటానికి వసతి ఉండాలి. వారికి తిండి ఉండాలి, నీళ్ళు ఉండాలి. రోగమొస్తే మందులుండాలి. అంటూ అధికారులు చాల చెప్పుతాండ్లు. అదంతా సాధ్యమా  సీజన్లో జరిగే వ్యాపారం... వర్షకాలం వస్తేబందేనాయే..అటువంటి కాడ రూల్స్ ప్రకారం అది ఉండాలి ఇది ఉండాలంటే అయ్యే పనేనా... వాళ్ళు చెప్పినట్టు చేస్తే నెత్తిన గుడ్డవేసుకొని పోవాలి’’అన్నాడు మరోకరు..

            ‘‘వీళ్ళు ఇంతగనం చెప్పుతాండ్లు కదా! మనప్రక్కనే సింగరేణి కంపిని ఉంది. ఎన్టిపిసి ఉంది. అందులో పర్మినెంటు కార్మికుల కంటే కంట్రాక్ట కూలీలే ఎక్కువ మంది పని చేస్తాండ్లు. వాళ్ళకు ఏమన్నా రూల్స్ వర్తిస్తాయా? ఒక గవర్నమెంటు కంపినిలోనే దిక్కు దివాణం లేకుంటే అధికారులు ఏం చేస్తాండ్లు’’ వారితో పోల్చితే మనమొంత’’ అంటూ మరోకరు రుసరుసలాడిండు. అందరిని సమాదాన పరిచిన అన్వర్‍ స్థానిక ఎమ్మెల్యేను పట్టుకొని అంత సర్దుబాటు చేసేసరికి తల ప్రాణం తోకకు వచ్చింది.

            ఇప్పుడిప్పుడే ఇటుక బట్టీలపని జోరందుకున్నది. కాని బొగ్గుకొరత ఎర్పడి మళ్ళి అవాంతరం వచ్చి పడింది.      

            తులసి ఇటుక బట్టీలో పని కుదిరింది కాని కూలి వాళ్ళు బ్రతుకు ఎక్కడికి పోయినా ఏడే మానికలు అన్నట్టుగా ఉంది. తులసి ట్రాక్టర్‍ మీద కూలి ఇటుక బట్టీల కాడి నుండి ఇటుకలను లోడు చేసి కొనిపోయి అవసరమైనా కాడ అన్‍లోడు చేసి రావాలి. రోజు మూడు వందల కూలి పొద్దున్నె టిఫిన్‍ పట్టుకొని వస్తే మళ్ళి ఏ సాయంత్రమో ఇంటికి వెళ్ళెది.

            తులసి క్వారీలో పనిచేసినప్పుడు ఆమె తో పాటు పిల్లలు కూడా పనిచేసేవాళ్ళు. చిన్న చేతులతో బండల సైజులను ఎరేవారు క్రసర్‍ బెల్టు జామ్‍ కాకంఉడా చూసేవాళ్ళు. క్రషర్‍ నుంచి నిరంతరం వెలువడే బూడిద వర్ణపు దుమ్ములోనే గంటల కొద్దిసమయం పనిచెయాల్సి వచ్చేది. పిల్లలు నెత్నిన కట్టుకున్న గుడ్డలు, మొఖం వేసుకున్న బట్టలు మొత్తం కూడా తెల్లటి దుమ్ముతో నిండి పోయేది. చివరికి వాళ్ళకను రెప్పలు కూడా బండల దుమ్ముతో తెల్లబడేవి.

            ఇక్కడ ఇటుక బట్టీలల్లో బాల కార్మికుల పరిస్థితి  మరోరకంగా ఉంది. పెద్దవాళ్లు మట్టి పిసికి సాంచెల ద్వారా ఇటుకలు తయారు చేస్తే పిల్లలు అట్లా తయారైన వాటిని తీసుకపోయి ఒకచోట ఎండకు అరబెట్టడం బట్టీలల్లో ఇటుకలు పెర్చినప్పుడు వాటిని అందించటం వంటి పనులు చేసేవాళ్ళు..

            ఎక్కడెక్కడో విసిరి వేసినట్టుండే ఇటుకబట్టీల కాడ పిల్లలకు చదువు కోవటానికి ఏ వసతులు ఉండవు. మరి చిన్న పిల్లలైతే అక్కడే అ మట్టిలోనే ఎక్కడైతే ఇటుక బట్టీలు నడుస్తాయో అక్కడ తత్కాలికంగా చిన్న చినన్న గుడిసెలు వెలిసేవి. అక్కడే తిండి తిప్పలు అన్నీను. నీళ్లకు నిప్పులకు గోస అయ్యేది.

            వాటికి తోడు ఇటుకలు కాల్చిటం కోసం బట్టీల నుంచి నిరంతరం ఒక విదమైన వాసనతో ఊపిరి సలుపనిచ్చెది కాదు.

            క్రషర్‍ నగర్‍లో కూలిల పరిస్థితి మరింత అద్వన్నంగా ఉందంటే, ఇటుక బట్టీ కార్మికులు ఉండే ప్రాంతల పరిస్థితి మరింత అద్వనంగా ఉండేది.

            పొద్దం పనిచేసిన కూలీలు సాయంత్రమైతే చాలు దగ్గరలో ఉండే ఏ కల్లు బట్టీలకో చెరుకునేవాళ్ళు. దానికి తోడు చాటుమాటుగా గుడంబా అమ్మేవాళ్ళు కూడా తయారైండ్లు.

            ఎండకాలంలో నిర్మాణపు పనులు జోరుగా సాగుతాయి. దాంతో రోజు ఐదారు ట్రిప్‍లు తిరుగాల్సి వచ్చేది. రోజంతా ఎండలోపని, దూర ప్రాంతంలో ఎక్కడో అవసరమైన చోట చేరవేయటం మళ్ళీ వచ్చి ఇటుకలు లోడు చేయటం ఇదే పని. మధ్యలో ఓ గంట మాత్రం తిండి కోసం అగేది.

            తులసి కాకుండా ఇంకో ముగ్గురు కూలీలు ట్రాక్టరు మీద పనిచేస్తున్నారు. ఒక రోజు అన్నాలు తినే వేళ తోటి కూలి అయిన పుష్ప ‘‘ఏ పిల్ల వయస్సు మీద పడ్తాంది పెండ్లి ఎప్పుడు చేసుకుంటానవు’’ అంది సరదాగా...

            తులసి ఏం బదులు ఇవ్వకండా నవ్వి ఊరుకున్నది.

            ‘‘పెండ్లి అంటే మాటలా పిల్లగాడు దొరకవద్దా’’ అంది మరోకూలి కొమురక్క....

            ‘‘పిల్లగాండ్ల కేంకొదవ...నువ్వు ఊ అను నేనే మంచి పిల్లగాన్ని తీసుకవాస్త’’అంది పుష్ప నవ్వుతూ...

            ఆ ప్రక్కనే సద్ది తింటున్న ట్రాక్టర్‍ డ్రైవర్‍ వెంకటశం ‘‘ఆ పిల్ల చేసుకుంటానంటే నేను లేనా’’ అన్నాడు గమ్మత్తుగా నవ్వుతూ... వెంకటేశం సరదా మనిషి.. ఇప్పుడిప్పుడే చెవుల పొంటి సన్నగా జుట్టు నేరుస్తుంది.

            ‘‘‘ఆ నువ్వా’’ అంటూ పుష్ప దీర్ఘం తీసింది.

            ‘‘నాకేమి తక్కువ’’ అన్నాడు వెంకటేశం బింకంగా...

            ‘‘కూసుంటే లేవవత్తలేదుఉన్న దాన్ని ఎలుకోనటానికే నీకు చతనైతలేదు కాని నీకు ఇంకోతి కావాలా’’ అంది.

            శంకరునిలా ఇద్దరిని ఏలుకుంటా’’ అంటూ బడబడ నవ్విండు వెంకటేశం...

            ‘‘నీకు ఆ అదొక్కటే తక్కువైంది’’ అది కొమురక్క...

            ‘‘ఎమైంది ముచ్చట్లు చాలించి బయలు దేరేది ఉందా... బసంత్‍నగర్‍ కాడికి ఇటుక తీస్కపోవాలి.... పోన్ల మీద పోన్లు వస్తానయి’’ అంటూ మెస్త్రీ కనకాచారి కేకేసిండు.

            గగబ మూతులు తుడుచుకొని పనిల పడ్డరు.

            తులసి ఇటుకలు మోస్తుందన్న మాటే కాని అలోచనలు ఎక్కడో తిరుగుతున్నాఇ.

            ఇంట్లా తల్లి దండ్రులు తులసి పెండ్లికి తొదర పడుతున్నరు.

            ‘‘అయింత నా ప్రాణం పోయ్యేలోపు బిడ్డ పెండ్లి చెయ్యాలి’’ అన్న పట్టుదల మీదున్నడు తులసి తండ్రి పరదేశిరాం...

            ఒక రోజు ఆదివారం నాడు గజానంద్‍ పరదేశిరాం ఇంటికి వచ్చి కూచొని చాల సేపు మంచి చెడ్డలు విచారించి చివరగా ‘‘మా గోపాల్‍కు పెండ్లి చెయ్యలనుకుంటాన’’ అంటూ ప్రస్థావన తెచ్చిండు.

            రెండు కుటుంబాల వాళ్ళు ఒరిస్సా నుండి బ్రతక వచ్చిండ్లు. ఇద్దరిది రాజనందగాం జిల్లాయే కాకుంటే ప్రక్కపక్క ఊరు అందరు ఒకే సారి రావటం చాలకాలం కాలిసి పని చెయటం వలన దగ్గరి పరిచాయాలున్నావి.

            ‘‘మంచిదే కదా... పిల్లలు ఎదిగిన తరువాత వాళ్ళకంటూ ఒక కుటుంబం ఎర్పడితే వాళ్ళ బ్రతుకు వాళ్ళు బ్రతుకుతరు’’ అన్నాడు పరదేశి... మనసులో ఏమూలో మాత్రం గోపాల్‍కు తులసిని అడగక పాయే అన్న అలోచనైతే ఉంది కాని బయట పడలేదు.

            గజనంద్‍ మాట పొడగించిండు’’ ఎక్కడో దూరం పోయి సంబందాలు చేసుకోవటం కంటే తెలిసిన సంబందం చేసుకుంటే మంచిది కదా’’ అన్నాడు.

            గజనంద్‍ ఏం చెప్పుతున్నడో అర్థం కాక ‘నిజమె అన్నా’ అంది ఈశ్వరిబాయి.

            ‘‘చల్ల కొచ్చి ముంద దాచటమెందుకు చెల్లే మనం మనం ఒక్కటి మా గోపాలఖు తులసిని అడుగుదామని వచ్చిన’’ అన్నాడు నిండుగా నవ్వుతూ...

            అ మాట వినే సరికి భార్య భర్తలకు ఇద్దరికి సంతోషమైంది. ఇంటి ముందుకు వచ్చిన సంబందం ఎట్లా కదంటారు. అందులో తెలిసిన వాళ్ళు.. అది కాదని వేరే ఎక్కడో సంబందాలు చూసే ఓపికా కాని, అవకాశం కాని లేదు. దాంతో ఈశ్శరిబాయి’’ అంత కంటే మహబాగ్యం ఏముంటది’’ అంది సంతోషంగా...

            పరదేశిరాం కూడా సంతోషమైంది.ఎదిగిన పిల్లను ఇంటి మీద ఎన్ని రోఓజులని పెట్టుకుంటం.. ఏ అయ్య చెతిలోనైనా పెట్టి బారం దించుకోవాలని చాల రోజులుగా అలోచిస్తున్నాడు. కాని కట్న కానుకల విషయంలో ఏం అడుగుతారో అన్న సందేహం మాత్రం వెంటాడింది. దాంతో ఆయన నాకెమో కాళ్ళు చేతులు అడకుంటా అయింది. ఎదో ఇట్లా బ్రతుకుతానం... పెండ్లంటే మాటలా’’ అన్నాడు.

            పరదేశం మాటల్లోని అంతరార్థం గ్రహించిన గజానంద్‍ ‘‘అ విషయంలో నువ్వేమి బాధ పెట్టుకోకు మిముల్ని బాధ పెడ్తె మాకేం సంతోషం. ఏం పట్టుకొని వచ్చినం.. ఏం పట్టుకొని పోతాం.. ఉన్నంతలో ఎవరికి ఇబ్బంది కలుగకుండా పెండ్లీచేస్తం... చేరో కష్టం చేసుకొని వాళ్ళే బతుకుతరు’’ అని బరోస ఇచ్చి వెళ్ళి పోయిండు.

            తులసి తల్లి దండ్రులకు అసంబందం నచ్చింది. కాని తులసికి గోపాల్‍ను చేసుకోవటం ఇష్టం కల్గటం లేదు. గోపాల్‍కు ఏ మాత్రం చదువు సంద్యలేదు. చదువులేక పోతే పోయింది. చేసే బండ పనైనా సరిగా చెయ్యాడు. మూడు రోజులు చేస్తే నాల్గురోజులు పని బందు పెడ్తడు.  జులాయిగా తిరుగుతడు... వాని దోస్తులు కూడా అటు వంటి వాళ్ళె సినామాలు షికార్లు తప్ప వేరే జాస ఉండదు. దానికి తోడు తాగుడు అ మధ్యన ఒక్క రోజు తప్పతాగి రోడ్డు ప్రక్కన పడిపోతే చూసినవాళ్ళు ఎవరో చెప్పితే గజానంద్‍ పోయి ఇంటికి తీసుకొని వచ్చిండు. మనిషి చూడటానికి కూడా ఎమంత బాగుండడు. బక్కగా పొడుగ్గా పీక్క పోయిన మొఖం,దానికి తోడు పిట్ట గూడు లాంటి జుట్టు. ఏ విదంగా చూసిన తులసికి గోపాల్‍ పట్ల ఇష్టం కలుగటం లేదు.

            గజానంద్‍కు మాత్రం పెండ్లి చేస్తే బరువు బాధ్యతలు తెలిసి వచ్చి దారిలోకి వస్తాడనే ఆశ. అందులో తులసి వంటి చదువుకున్న పిల్ల బుద్దిమంతురాలును కోడలుగా చేసుకుంటే బాగు పడ్తడనే అలోచన ఉంది. అందులో తెలిసిన సంబందం...

            ఎదో విదంగా పిల్ల పెండ్లీ చెయ్యలనే తల్లి దండ్రుల అరాటం చూసిన తరువాత తులసి అవునని కాని కాదని కాని చెప్పలేక పోయింది. ఇటు మాత్రం పెండ్లి ప్రయత్నలు మొదలు పెట్టిండు.

            తులసి ఆలోచనలో నుండి తురుకోక మందే ట్రాక్టర్‍ బసంత్‍ నగర్‍కు వచ్చేసింది. రెండు మూడు సందులు తిరిగి కొత్తగా కడుతున్న ఒక బంగ్ల ముందు ట్రాక్టర్‍ అపని వెంకటేశం... ఆ వెంటనే ‘‘తొందరగా దిగుండ్లీ పని అయిపోవాలి. మళ్ళీ ఓ ట్రిప్‍కు రావాలి’’ లేకుంటే మెస్త్రీ ఊకోడు’’ అంటూ కేకే సిండు.

            ట్రాక్టర్‍ దిగిన కూలీలు ఇటుకలు అన్‍లోడు చేస్తుండగానే ట్రాక్టర్‍లో పని చేస్తున్న తులసిని చూసి ఒకింత అశ్చర్యపోయిండు. చాలా రోజుల తరువాత ఆమెను చూడటంతో మనసు ఉద్విగ్నత చెందింది.

            పని తొందరలో పడిపోయిన కూలీలు ఒకరు తట్టలో ఇటుకలు పేర్చి ఇస్తుంటే మరికొందరు వాటిని తీసుకపోయి ఒక వరసలో పేరుస్తున్నారు.

            తులసి శ్రీనును చూసి చిన్నగా పరిచయపుర్వకంగా నవ్వింది.

            ‘‘బాగున్నావా’’ అని అడిగిండు శీను మొఖం విప్పారంగా...

            ఆమె చిన్నగా నవ్వుతూనే ఆ అంటూ తెచ్చిన ఇటుకలును ఒక వరుసలో పెర్చసాగింది.

            ‘‘నాన్నకు ఎట్లాఉంది’’ అన్నాడు మళ్ళీ..

            ‘‘పర్వాలేదు ఆయన పని ఆయన చేసుకుంటాండు’’

            అంటూనే తట్ట పట్టుకొని ట్రాక్టర్‍ కాడికి నడిచింది.

            రికామిలేని పనితో తులసితో మాట్లాడ టానికి వీలు చిక్కటం లేదు. ఆమెతో మాట్లాడాలని శీను మనసు ఉబలాట పడసాగింది.

            రామిన అన్‍లోడు చేసి కూడా శ్రీను తులసితో మాట్లాడాలనే ఆశతో ఇంకా అక్కడే నిలబడి పోయిండు.

            చూస్తుండగానే ఇటుకలు అన్‍లోడు అయింది’’ వెంకటేశం మళ్ళీ బయటు దేరటానికి ట్రాక్టర్‍ స్టార్ట్ చేసిండు.

            శీను గబగబ తులసి వద్దకు పోయిండు.

            ‘‘రేపు ఆదివారం సెలవుకదా’’

            తులసి తలాడించింది.

            ‘‘రామగుండాల కాడ జాతర జరుగుతాంది వస్తవా’’ అన్నాడు...

            ‘‘ఎందుకు’’ అంది తులసి కండ్లు పెద్దవి చేసి...

            ‘‘ఊరికే చూసి వస్తామని’’ శ్రీను గొంతు తడబడింది.

            తులసి జవాబు ఏం చెప్పక ముందే వెంకటేశం ఎక్కుండ్లీ ఎక్కుండ్లీ’’ అని అరవసాగిండు. మారు మాట్లాడ కుండా ట్రాక్టర్‍ ఎక్కిన తులసి ‘‘రేపు ఎన్నింటికి’’ అంది.

            ‘‘ఉదయం’’ పదిగంటలకు’’ అంటూ సంతోషంగా అరిచిండు.

            ఎవరి అలోచనల్లో వాళ్ళు ఉండిపోయిండ్లు.

            శ్రీను ట్రాక్టర్‍ తోలు తున్నాడన్న మాటేకాని మనసు గాలిలో తెలిపోతుంది. తులసి అందమైన మొఖం పదేపదే గుర్తుకు రాసాగింది. చిన్నప్పుడు కలిసి చదువుకున్న రోజుల్లో శ్రీను కొద్దిగా బెరికి ఉండే వాడు. తులసి చలాకిగా బడబడ మాట్లాడేది. దానిక తోడు క్లాసులో మంచిగా చదివేది కాబట్టి తోటి విద్యార్థులే కాదు టీచర్లు కూడా అదరణ చేసే వాళ్ళు మంచి తెలివైంది. చదివు సాగేదుంటేఅందరిని మించి పోయ్యేది. కాని ఏం లాబం ఆమె అద్భుతమైన తెలివితేటలకు బీదరికం వల్ల అగిపోయింది. తరవాత ఎవరి దారి వారిది అయిపోయిన తరువాత ఎప్పుడైన ఒక్క సారి అలా మార్కెటలోనో, బజారులోనో ఎదురుపడి పలుకరించేది. మంచిచెడు మాట్లాడేది. ఆమోతో మాట్లాడుతుంటే శ్రీనుకు సమయం తెలిసేదికాదు. ఇంకా మాట్లాడలని అనిపించేది. చిన్ననాటి అ మధురమైన బావనలు అలాగే మనసులో పదిలమైనవి. యవ్వనంలోకి వచ్చిన తరువాత అ అలోచనలకు రెక్కలు తొడిగి కొత్త లోకాల్లో విహరిస్తుంది. ఇటివల తులసికి పెండ్లి సంబందం చూస్తున్నారని తెలిసిన తరువాత అతని మనసు మరింత అరాటపడింది. ఎదో ఒకట తెల్చుకో లేకుంటే తులసి దక్కదనే బావన ఏర్పడింది.

            తులసి అలోచనలు కూడా సరిగ్గా అలాగే ఉన్నాయి. అంతకు ముందు పెండ్లీ గురించి ఆమెకు అలోచనలు లేకుండే కాని ఎప4డైతే ‘‘గోపాల్‍’’తో పెండ్లి సంబందం దాదాపు కాయంకావటం ఆమె మనసు ఎటు తెల్చుకోలేక డోలాయిమౌన పరిస్థితిలో కొట్టుమిట్టాడుతుంది. ‘‘ఎందుకు పిలిచిండు.’’ అనే అలోచనలతో సతమతమైంది.అ ప్రయత్నంగానే అమె మనసులో ఎవో మధుర బావనలు చోటు చేసుకోసాగినవి.

            ఆదివారం రోజురానే వచ్చింది. పొద్దున్నె తలంటూ స్నానం చేసి ఉన్న వాటిలో మెరుగైన బట్టలు కట్టుకున్నది. మనసులో ఎదో అలజడి మాటి మాటికి రోడ్డు వైపున చూస్తున్నది. ఆమె అరాటం కనిపెట్టిన తల్లి ఈశ్వరిబాయ ‘‘పొద్దున్నె ఎక్కడికే తయారైనవు’’ అంది.

            ‘‘ఏం లేదమ్మ ఇవ్వాళ సెలవుకదా అని తలారస్నానం చేసిన’’ అంటూ ఎదో సర్ధి చెప్పింది. ఈశ్వరిబాయి పెద్దగా పట్టించుకోలేదు.

            పొద్దు ఎంతకు గడుస్తున్నట్టుగా లేదు. మాటిమాటికి వీదిలోకి చూస్తుండి పోయింది. వీదిలో దూరంగా శ్రీను మస్తున్నది కనిపెట్టి ‘‘అమ్మనేను ఇప్పుడే వస్తా’’ అంది.

            ‘‘ఎక్కడికే’’ అంటూ అమ్మఅడిగిన మాట విన్పించుకోకుండా ‘‘మళ్ళి ఇప్పుడే వస్తా’’ అంది.

            రాముని గుండా కాడికి సెలవు రోజున జనం వస్తూంటారు. ఆ రోజున పుజారి వస్తడు. ఆ రోజున తప్ప మిగిత రోజుల్లో పెద్దగా జనం ఎవరు రారు కూడా వీలున్న చోట అక్కడక్కకడ కూచొని కుటుంబాలతో సహ ఉల్లాసంగా కాలం గడుపుతున్నారు. వెంట తెచ్చుకున్న తినుబండారాలను అప్పటికే అరగిస్తూ మరికొంత మంది ఉన్నారు. కొంత మంద యువకులు దేవుని గుడికి కాస్త దూరంలో ఒ పెద్ద బండరాయి నీడలో కూచోని మందు పార్టీ ఎర్పాట్లు చేసుకుంటున్నారు.

            వాళ్ళందరికి దూరంగా కాస్త ఒంటరిగా ఉన్న స్థలం చూసి ‘‘అక్కడ కూచుందామా’’ అంటూ శ్రీను అటువైపు చూయించిండు.

            అక్కడ సీతపలాల చెట్లు గుబురుగా పెరిగి ఉన్నాయి. ఇద్దరు అటు వైపు నడిచిండ్లు. అక్కడ బండల మీద కూచున్నరు కాని ఎవరి మనసులోని మాట బయిటికి రాక గుండే గొంతుకలోనే తరాడుతుంది.

            ఉండి ఉండి తులసి ‘‘ఎందుకు పిలిచినవు’’ అంది...

            ‘‘నీతో మాట్లాడుదామని’’ అంటూ గుట్టక్రిందవిశాలంగా పరుచుకున్న మైదనం కేసి చూసిండు. ఊరిలోని భవనాలు బొమ్మరిల్లులా కనిపిస్తున్నాయి. అపైన విశాలమైన మైదానం దాని చివర పాయగాపారే గోదావరి చిన్నగా ఏం మాట్లాడుదామని’’ అంటూ తులసి శ్రీను మొఖంలోకి సూటిగా చూసింది.

            శ్రీను ధైర్యం తెచ్చుకొని ‘‘నీకు పెండ్లి సంబందాలు చూస్తున్నరటకదా’’ అన్నాడు.

            ‘‘అవును’’

            ‘‘మరి నీకు ఇష్టమేనా’’ మళ్ళి అడిగిండు.

            తులసి ఏమి మాట్లాడలేక పోయింది. ఆమె కండ్లలో నీళ్ళు తిరిగినయి.

            ‘‘నీకు ఇష్టం లేకుంటే వద్దని చెప్పక పోయినవా’’

            ‘‘అమ్మనాన్నలు ఇష్టపడుతున్నారు’’ అంది బారంగా...

            ‘‘వాళ్ళ ఇష్టం తో ఏం పని నీకు ఇష్టమైతేనే చేసుకో’’ అన్నాడు కాస్త కటవుగా...

            తులసి జవాబు చెప్పకుండా కన్నిరు కార్చింది.

            శ్రీను కాసేపు ఏం మాట్లాడ క మౌనం వహించిండు.

            ఆ వెంటనే ‘‘మనం పెండ్లి చేసుకుందామా’’ అంటూ అత్రంగా ఎదురు చూసిండు.

            అనందం పట్టలేక తులసి మారు మాట్లాడా కుండా అతని వొడిలో ఓదిగిపోయింది.

( తరువాయి భాగం వచ్చే సంచికలో )

కళ్లేపల్లె  వేంకట రమణమ్మ కవిత్వం ఖండికల రూపంలో లభిస్తున్నవి ఆరు. శతకం ఒకటి. ఖండికలు ప్రధానంగా ఆశీర్వచన ,అభినందన పద్యమాలలు. కాకినాడ విద్యార్థినీ  సమాజం ,ఆ సమాజం వల్ల ఏర్పడ్డ సంబంధాలు ఆమెకు ఎంత ప్రియమైనవో చెబుతాయి అవి. 1904 లో ఏర్పడిన కాకినాడ విద్యార్థినీ సమాజం పులగుర్త లక్ష్మీనరసమ్మ నాయకత్వంలో నాలుగైదేళ్లు వర్ధిల్లి తరువాత నామ మాత్రావశిష్టమై  ఉండగా 1910 లో బాలాంత్రపు శేషమ్మ , దామెర్ల సీతమ్మ కలిసి పునరుద్ధరించినది మొదలు కళ్లేపల్లి వేంకట  రమణమ్మ  దానికి అధ్యక్షురాలు. 1916 వరకు ఆ పదవిలో ఆమె కొనసాగింది. అందువల్ల ఆమె మేధో సృజనలకు అదే ఆలంబన కావటంలో ఆశ్చర్యంలేదు.

                                                1

1910 లో రెండవ జన్మ ఎత్తిన శ్రీ విద్యార్థినీ సమాజం ద్వితీయ జన్మదిన మహోత్సవ సమయంలో వేంకటరమణమ్మ సంస్థను ఉద్దేశించి వ్రాసిన తొమ్మిది పద్యాల ఖండిక ( హిందూ సుందరి , 1911, సెప్టెంబర్) లో మూడు శార్దూల వృత్తాలు, మూడు ఉత్పలమాల వృత్తాలు, ఒక చంపక మాల , ఒక సీసం, ఒక పంచచామర వృత్తమూ వున్నాయి. ‘శ్రీవిద్యార్ధిని యన్సమాజమ’ అని సంబోధించి దేవుడు సదా నిన్ను పాలిస్తాడు అని ప్రార్ధనారూప ఆశీస్సుతో ప్రారంభించి రెండవ పద్యంలో ఖ్యాతి , అపఖ్యాతి అనేవి పని ఆరంభించకపోతే లేనేలేవు , ఆరంభించిన తరువాత దారి తప్పితే అపఖ్యాతి, ధైర్యంతో ఆరంభం అయ్యావు కనుక చివరివరకు నడవాలి అని ఆకాంక్షించింది. ఇంతకు ముందు ఈ నగరంలోని స్త్రీలందరినీ ప్రోగుచేసి ప్రసిద్ధికెక్కావు, ఏ మాయలోనో పడి మరుగై ఇన్నాళ్లకు ఈ రూపంలో మళ్ళీ అవతరించావు. ఏడాది శిశువువు అయ్యావు. గట్టెక్కవలసిన బాలారిష్టాలు ఎన్నిఉన్నాయో తెలివిగా ఉండాలని చెబుతూ “ నీలోనే ప్రతిసంఘమేర్పడును జుమ్మీ జంకి వెన్నీకుమీ” అని హెచ్చరించింది.

  ప్రారంభమైనప్పుడు ఏర్పరచుకొన్న సమాజ నిబంధనల ప్రకారం  పునర్వివాహం చేసుకొన్నస్త్రీలకు ఇందులో ప్రవేశం లేదనీ, పునరుద్ధరణ తరువాత నిర్వాహకులు కొందరు ఆ నిబంధనను వ్యతిరేకించి పునర్వివాహిత స్త్రీలను చేర్చుకొనటం వలన చాలామంది సమాజ సమావేశాలకు  రావటం మానేశారని,సమాజం ఇలా క్షీణదశకు రావటం చూసి సహించలేక   దామెర్ల సీతమ్మను , బాలాంత్రపు శేషమ్మను కార్యదర్శి సహాయకార్యదర్శి పదవులనుండి తొలగించి  సమాజకార్యక్రమాలను చక్కబెట్టే బాధ్యత పులగుర్త లక్ష్మీ నరసమాంబ  తీసుకొనాలని  జులై 2 వతేదీనాడు జరిగిన సభలో  నిర్ణయించినట్లు 1911 జులై సావిత్రి పత్రికలో వచ్చిన  ప్రకటనను దృష్టిలో పెట్టుకొనే రమణమ్మ ఈ హెచ్చరిక చేసి ఉంటుంది. ఆ ప్రకటనను ఖండిస్తూ బాలాంత్రపు శేషమ్మ , దామెర్ల సీతమ్మ తాము ఏర్పరచకుండా , తాము లేకుండా కార్యవర్గ సమావేశం ఎలా జరిగిందని, ఆ తీర్మానానికి విలువ ఏమిటని, పులుగుర్త లక్ష్మీ నరసమాంబకు దానితో సంబంధం ఏమిటని సవాల్ చేస్తూ వ్రాసిన నేపథ్యంలోనే  “కొందరి మెప్పుకై జనులకుం దలకంటకమైన తోవలన్ ముందడు గుంచ( బోకుము” అని ప్రారంభమయ్యే తరువాతి పద్యాన్ని  “ నిన్నుఁ  బాసిన బ్రయత్నములెట్లు ఫలించు సోదరీ” అని  ముగించినట్లు తోస్తుంది.

తరువాతి సీసపద్యంలో స్త్రీలు  విద్యా  స్వాతంత్య్రముల రుచి ఎరగటానికి, సంఘాలు పెట్టుకొనటానికి ఏ సంస్కర్తలు కారకులు, ప్రేరకులు అయ్యారో వాళ్ళు తలపెట్టిన ‘ సంఘ సంస్కా రములకు నీ శక్తి ( కొలది తోడుపడ ( జూడు యే మార్పు (గూడదనకు మమ్మ యదియె కృతజ్ఞత సుమ్ము కొమ్మ’ అని హితవు చెప్పటంలో పునర్వివాహిత స్త్రీలను సంఘంలో చేర్చుకొనరాదు అన్న   పక్షం పట్ల రమణమ్మ వైఖరి స్పష్టమే. ఆ రకంగా ఆశీస్సు రూపంలో ఉన్న ఈ ఖండిక విద్యార్థినీ సమాజ చరిత్రకు సంబంధించిన ఒక  ఘటనకు వ్యాఖ్యానం కూడా అయింది.

చెలులు స్వతంత్ర హీనులు అని , చెంచలమతులని, నీచులని గ్రంధాలలో వ్రాసిపెట్టిన ‘పుణ్యపురుషుల’ వూహ, మాట, చర్య అన్నీ మిధ్య అనుకొనేట్లు శ్రీ విద్యార్థినీ సమాజం పనిచేయాలని ఆకాంక్షించింది రమణమ్మ, చివర వ్రాసిన ‘పంచ చామర’ వృత్తంలో సమాజపు రెండవ పుట్టిన రోజు ఉత్సవం కలిగించిన తృప్తి నుండి సంతోషపడిన ఆత్మ తో వారణాఖ్యమాలికను ఇస్తున్నాను తీసుకోమంటుంది. అంటే తాను వ్రాసిన ఈ పద్యాల మాలను  ఆమె  ‘వారణ మాల’  అన్నది. పద్య రచనా సంప్రదాయంలో వారణ మాల ఒక రూపమా ? వారణ మాయిరం అని తిరుపతిలో వెంకటేశ్వరస్వామికి చేసే ఆరాధన ఒకటి ఉంది. అమ్మవారు స్వామివారికి తాను ధరించిన పూలమాలను సమర్పించటం ఇందులో విషయం.( గిరిజామనోహరబాబు గారి సౌజన్యంతో)  శ్రీ విద్యార్థినీ సమాజాన్ని దేవుడు కాపాడాలి అని ప్రారంభంలోను  పార్వతి, సరస్వతి, లక్ష్మి - ఈ ముగురమ్మల దయతో శోభిల్లుతుందని  చివరి పద్యంలోను చెప్పిన కవయిత్రి ఈ పద్యమాల ను పవిత్రమైనదిగా సంభావించిందేమో దానికి వారణ మాల  అని పేరు పెట్టింది.

మళ్ళీ సమాజ ‘తృతీయ జన్మ వాసరోత్సవాన్ని’ పురస్కరించుకొని 1913లో ( హిందూ సుందరి , జూన్ ) ఆశీర్వచన పద్యాలు వ్రాసింది రమణమ్మ. వీటిని ఆమె ‘పంచరత్నములు’ అన్నది రెండు కందపద్యాలు, ఒక ఉత్పలమాల, ఒక సీసం , ఒక చంపకమాల మొత్తం అయిదు పద్యాలు కనుక పంచరత్నాలు. ఉత్సాహ వృత్తంలో నీ పుట్టిన రోజు సంబరాలు నన్ను సౌఖ్యవార్ధిలో తెల్చాయి కనుక నీ కోసం ఈ పంచరత్నాలు కానుకగా ఇస్తున్నాను అని చెప్పుకొన్నది. సాధించిన విజయాలకు సంతోషపడుతూ మెచ్చుకొంటూనే భవిష్యత్తులో సాగించవలసిన ఉద్యమాల విషయంలో శ్రద్ధతో పనిచేయాలని సూచించింది. ఏమి పనిమీద ఎక్కడికి వెళుతున్నదో గానీ మూడునెలలు విద్యార్థినీ సమాజాన్ని వదిలి వెళ్ళటానికి ఆమె పడిన వేదన తరువాతి సీసపద్యంలోని విషయం. శరీరాలు వేరైనా తనకూ సమాజానికి అభేదమని చెప్పుకొన్నది. కనుక ఎడబాటు బాహిరమే కానీ ఆంతరికం కాదని సమాధానపడింది.

శ్రీవిద్యార్ధినీ సమాజ అయిదవ వార్షికోత్సవానికి కూడా గజమాల అనే శీర్షికతో కళ్లేపల్లె వేంకట రమణమ్మ ఏడు పద్యాలు వ్రాసింది. సాధారణంగా ప్రశంసాపూర్వకమైన పద్యాలు చాలా ఎక్కువగా వ్రాసినప్పుడు దానిని గజమాలగా చెప్తారు. మరి ఏడూ పద్యాలే వ్రాసి రమణమ్మ ఆ పేరు ఎందుకు పెట్టిందో తెలియదు. ఇందులోనూ సమాజ చరిత్ర గురించిన సీస పద్యం ఒకటి ఉంది. తొలుదొల్త భండారు అచ్చమాంబ చేత స్థాపించబడింది కానీ ‘స్వాస్థ్యంబు లేక నామా వశిష్టవై నవయుచుండ శేషమాంబ జాలిపడి చేరదీసిందని, అందరూ కలిసి సంస్థకు ఒక భవనాన్ని ఏర్పరచి రిజిస్టరు చేశారని , హిందూ సుందరి పత్రికను తెచ్చి జత చేశారని ఆ కార్యంలో తన భాగస్వామ్యాన్ని కూడా సూచిస్తూ వ్రాసింది. ఈ సంస్థను స్థాపించింది భండారు అచ్చమాంబ  కాదు.ఆమె కాకినాడకు వచ్చిన సందర్భంలో పులుగుర్త లక్ష్మీ నరసమాంబ ఆ పని చేసింది. ఆమె పేరును పూర్తిగా విస్మరించటానికి  సంస్థ కార్యదర్శి ఉపకార్యదర్శుల మీద వచ్చిన వ్యతిరేకత విషయంలో లక్ష్మీ నరసమాంబ హస్తం ఉందన్న అనుమానం కారణమై ఉంటుంది.వివాదాల సంగతి ఎలా ఉన్నా -నిజానికి  1911 లో వచ్చిన ఆ వివాదం వెంటనే సమసిపోయినా - సంస్థ వ్యవస్థాపక సభ్యురాలిగా లక్ష్మీ నరసమ్మ పేరు ప్రస్తావించకపోవటం చరిత్రను మరుగుపరచటమే.

విద్య, వినయం , వివేకం అలవరచుకొనవలసిన గుణములని చెప్తూ ఆ పంచమ వార్షికోత్సవ సదస్సుకు అధ్యక్షురాలిగా కొటికలపూడి సీతమ్మ వచ్చిన విషయాన్ని కూడా నమోదు చేసింది కవయిత్రి ఈ పద్యాలలో.

ఆరవ వార్షికోత్సవంలో ‘పారితోషికంగా’ గీతామాలిక అల్లి ఇచ్చింది. ( హిందూసుందరి , 1916, జూన్) గీతపద్యంతో మొదలుపెట్టి నాలుగు పాదాలు దాటి దానిని అలాగే కొనసాగిస్తే అది గీత మాలిక. ఇది 92 పాదాల గీతమాలిక . యథాపూర్వకంగా దైవప్రార్థనా పూర్వకమైన ఆశీస్సుతో మాలిక ప్రారంభం అవుతుంది. అప్పటికి దేశీయ రాజకీయాలలో వికసిస్తున్న ఆంధ్రజాతి ఆంధ్ర రాష్ట్ర, ఆంధ్ర మాత భావనలు వెంకట రమణమ్మ వరకు అందివచ్చాయి. విద్యార్థినీ సమాజాన్ని ఆంధ్రమాత కన్న బిడ్డ  అంటుంది. ‘పతనమైన తల్లిని పైకి లేవ నెత్తుటకు తగిన సామర్ధ్యం కలదానిగా సమాజాన్ని సుశిక్షితం చేయటానికి’ అబలలం అశక్తులం అనుకోకుండా ఆంధ్రసోదరులను ఆశ్రయించి అవసరమైన ధనం  సమకూర్చుకొని భవనం కొని గ్రంధాలయం, ముద్రాలయం ఏర్పరచుకొన్న విషయాన్ని చెప్తుంది. సభ్యత్వం విషయంలో సంతృప్తి కూడదంటుంది. పట్టణంలోని వనితలందరూ వారానికి ఒక మారైనా సమాజానికి వచ్చేట్లు చేయాలంటుంది. సమాజానికి వచ్చే పుస్తకాలు, పత్రికలు అందరి వినియోగంలోకి రావాలంటుంది. బాలికలకు నూతన జ్ఞానం సంపాదించటానికి అనువుగా నెలకొకసారి వచ్చే హిందూసుందరిని పక్షపత్రికగా వచ్చే మార్గం చూడాలని సూచించింది. అజ్ఞాన మయతిమిరంలో  ఉన్న స్త్రీలను ఆకర్షించి సంఘంలోకి రావటమే తెలివిడి అని బోధపరచాలని పేర్కొన్నది. నిందకు కృంగక , ప్రశంసకు పొంగక ఓరిమితో మెలగాలని ‘శాంతమే భూషణమ్ము మన కాంతలకు’ అని చెప్తుంది . ‘వినయమే నగ మన యాంధ్రవనితలకును’ అని కూడా చెప్పింది. 

మరో రెండు పద్యఖండాలకు సందర్భం శ్రీ విద్యార్థినీ సమాజం కార్యదర్శి బాలాంత్రపు శేషమ్మ. ఆమె పురుడు పోసుకొనటానికి మద్రాస్ వెళుతున్నప్పుడు వీడ్కోలు ఇస్తూ చదివిన ఆశీర్వచన పద్యాలు ఐదు.(హిందూసుందరి, 1914, అక్టోబర్)   సంతానం కోసం పడిన చింత ఇకలేదు కదా అంటూ చాలాకాలం సంతానం లేదని ఎంతో చింతించిన కౌసల్య రాముడిని కని ఆనందపడినట్లుగా మంచి కొడుకు నీకు పుట్టి ఆనందం కలిగించాలని లక్ష్మిని ప్రార్థిస్తున్నా అని శేషమాంబను ఉద్దేశించి చెప్పింది.ఇంతవరకు సామాన్యమే.  ఆ తరువాతి పద్యంలో ఉంది విశేషమంతా.

“ సుందరి” దెచ్చినందులకు సుందరుడౌ సుతు గాంచగల్గునో

“ సుందరి” దెచ్చినందులకు సుందరి యౌ సుత గాంచగల్గుదో

“ సుందరి” దెచ్చియున్ సతము సుందరులన్న భివృద్ధి (  జేయుటన్

సుందరియౌ సుపుత్రికను శోభన మొప్పగ గాంచుమో చెలీ”           రాముడి వంటి కొడుకు కలగాలని కోరుకొనటం సరే… పుట్టేది కొడుకో కూతురో నిర్ణయించలేం కదా అన్న ఆలోచన వచ్చి ఉంటుంది. హిందూసుందరి పత్రికను స్త్రీ విద్యార్థినీ సమాజం కోసం తెచ్చిన శేషమాంబ కృషి గుర్తుకువచ్చి ఉంటుంది. సుందరి ని తెచ్చినందుకు సుందరుడైన కొడుకు పుడతాడా? సుందరి అయిన కూతురు పుడుతుందా అని విచికిత్స చేసి సుందరిని తెచ్చి సుందరులను అభివృద్ధి చేస్తున్నావు కాదా మంచి కూతురు పుడితే బాగుంటుందని తీర్మానించటం ఈ పద్యంలో చూస్తాం. స్త్రీసమాజం తో పాటు హిందూ సుందరి పత్రిక రమణమ్మ  భావప్రపంచాన్ని అంతగా ఆక్రమించిందన్నమాట. ఈ పద్యంలో ఆడపిల్ల పుట్టుకను ఆకాంక్షించిన ఆమె తరువాతి పద్యంలో మళ్ళీ మాయ కమ్మినట్లుగా సుఖప్రసవమై కొడుకునెత్తుకొని రావాలని  సమాజమునకు తీసికొనివచ్చి తమకందరికీ చూపాలని శ్రీమహా విష్ణువు ను ప్రార్ధిస్తున్నానంటుంది. చైతన్యంతో ఆడపిల్ల పుట్టుకను ఆకాంక్షించటం సంప్రదాయపు అలవాటు చొప్పున అప్రయత్నకృతంగా మగపిల్లవాడి పుట్టుకను కోరటం ఇక్కడ చూస్తాం. శేషాంబకు పుష్పాలంకృతి వేళ అంటే సీమంతపు వేడుకలో రమణమ్మ ఈ పద్యాలు చదివింది.

మరుసటి నెల సంచిక( నవంబర్ 1914) వచ్చే నాటికి శేషమాంబ ప్రసవించి ఆడపిల్లను కనటం , ఆపిల్లను ఉయ్యాలలో వేసే వేడుక జరగటం కూడా అయ్యాయి. ఉయ్యాల ఉత్సవ వైభవ వేళ తాను బాలికకు చేసి ఇచ్చిన రత్నమాల ఈ పద్యమాల అంటుంది వెంకటరమణమ్మ చివరి పద్యంలో మొదటి ఐదు పద్యాలలో మొదటిది ఉత్పలమాల.తరువాతి రెండు కందాలు. ఒక గీత పద్యం తరువాత  మళ్ళీ ఒక కందం. సుందరరామయ్య శేషమాంబల పుత్రికకు దీవనలీయమని స్నేహితులను ఆహ్వానిస్తుంది. హిందూసుందరి పత్రిక యందున్న అభిమానం ఈ ఖండికలో కూడా ప్రతిఫలించింది. హిందూసుందరే మన మీద దయతో సుందరరామయ్య శేషమాంబల కూతురిగా పుట్టింది అంటుంది. హిందూసుందరి పత్రికయందు అభిమానమున్న అందరమూ కలిసి సుందరిని ఉయ్యాలలోవేసి జోలపాటలు పాడటంలో ఆనందం పొందాము అని సంబరపడుతుంది.

“స్వస్తిరస్తు శుభొస్తు సౌభాగ్యమస్తు

చిరతరాయుష్యమస్తు భాసుర గుణోస్తు

భాగ్యమస్తు నిరంతరారోగ్యమస్తు

శేషమాంబా కుమారియౌ శిశువునకున్”         అని బిడ్డకు ఆశీర్వచనం పలికింది.

                                  2

కళ్ళేపల్లె వేంకటరమణమ్మ వ్రాసిన శ్రీవరలక్ష్మీ శతకం హిందూసుందరి పత్రికలో 1914 మే జూన్ నెలలలో ప్రచురితం. ‘శ్రీ వరలక్ష్మీ’ అన్నది మకుటం. 108 పద్యాలు. ఎంచుకొన్న వృత్తం కందం. శతకాలు భక్తి ప్రధానమైనవి. ఇష్టదైవాన్ని సంబోధిస్తూ లీలావర్ణన చేయటం ఎక్కువ. అది నెపంగా  సామాజిక విషయాల విమర్శ సమాంతరంగా సాగుతుంటుంది. స్త్రీలకు శ్రావణమాసం మంగళగౌరీ , వరలక్ష్మీ వ్రతాలతో, పేరంటాలతో  సందడి సందడిగా సాగే మాసం. శ్రావణమాసం రెండవ శుక్రవారం నాడు చేసుకొనే వరలక్ష్మీవ్రతం అధిష్టాన దేవత వరలక్ష్మి . వరలక్ష్మీ పూజావిధానం యక్షగానంగా కూడా వ్రాసింది రమణమ్మ . ( యస్వీ . జోగారావు , యక్షగాన వాజ్మయ చరిత్ర ) అది ఈ  శతకం కంటే ముందు వ్రాసిందో తరువాత వ్రాసిందో తెలియదు.

సాధారణ శతక పద్ధతిలో కాక  శ్రీ వరలక్ష్మీ శతకాన్ని కళ్ళేపల్లె వేంకట రమణమ్మ కావ్య పద్ధతిలో ప్రారంభించింది. “ శ్రీరామామణి నాహృ

                                 త్సారసమున నిలచి నీదు చరణ యుగళి సే

                                 వారతి నా చిత్తమ్మున(/

                                జేరిచి రక్షింపుమమ్మ శ్రీవరలక్ష్మి” అని ప్రార్ధనతో ప్రారంభించింది. కులదైవానివని మా పూర్వీకులు నిన్ను సేవించారు. వారి మార్గంలోనే నేనూ కనుక వాళ్లకు వలెనె  నేనూ వర్ధిల్లేట్లు చేయమని తరువాతి పద్యంలో వేడుకొన్నది. ఆదికవులు శతకం గొప్ప ప్రక్రియ అని నుతించారు కనుక భక్తితో నేనీ ‘నూతనశతక’ రచన చేయాలనుకొంటున్నాను , భారం నీదే అని వరలక్ష్మీదేవికి విన్నవించుకొన్నది.

“ మృదు మధుర వచన రచనల

కుదురెఱిగిన దానఁగాను కొలఁది ( జదివితిన్

జదువను ఛందము ( గావిం

చెదనని  కడఁగితిని గవిత శ్రీవరలక్ష్మీ “  రచనా నైపుణ్యం లేదని, చదువు కొద్దిగానే అని , ఛందస్సు అసలే చదవలేదని అయినా కవిత వ్రాసే సాహసానికి దిగుతున్నానని వెంకట రమణమ్మ చెప్పుకొన్న మాటలు తనకు  పూర్వపు మహిళాకవులు చెప్పుకొన్న పద్ధతిలోనే ఉన్నాయి. పెద్దగా విద్యావంతురాలిని, జ్ఞానవంతురాలిని కాదని అల్పజ్ఞత్వాన్ని ప్రదర్శించి లోకపు విమర్శలకు ఒక కవచం సిద్ధం చేసుకొన్నదన్నమాట.

ఆ తరువాత పద్యాలలో ఆమె తనకు కవిత్వం వ్రాసే శక్తి కలిగించిన  శివరామ కవీంద్రునికి(6)తనను విద్యాన్వితగా చేసిన మామగారు సీతారామశాస్త్రికి(11)  నమస్కరించింది.  తండ్రి కురవి రామశాస్త్రిని ( 8) తలచుకొన్నది. “ముద్దులుగులుకు కవిత్వము సిద్ధింపగ” విద్దెలకధిదేవత అయిన వాణిని , తాను అనుకొన్న శతక రచనకు విఘ్నాలు రాకుండా హేళనలకు గురి కాకుండా ఉమా భావానిని  స్తుతించింది. ఇలా కావ్యాలలో ఉండే గురు దైవ ప్రార్ధనల సంప్రదాయాన్ని శతకంలోకి తీసుకురావటమే కాదు పూర్వకవి స్తుతి సంప్రదాయాన్ని కూడా పాటించింది. అందులోనూ ఒక విశేషం వుంది. ‘తొలి చదువుల కర్తలు, ద్రష్టలు’ అయిన మైత్రేయి సూర్య శ్రద్ధ మొదలైన వాళ్ళ నుండి మొదలుపెట్టి సంస్కృత తెలుగు కావ్యాలు వ్రాసిన భామతి, మొల్ల , తరిగొండ వెంగమాంబ మొదలైన కవయిత్రులను స్తుతించింది. వ్యాస వాల్మీకాదులను, నన్నయ తిక్కనాదులను కాక కావ్యరచనా కారులైన స్త్రీల పరంపరను స్తుతించటం ఆత్మగౌరవ స్పృహతో కూడిన  కొత్త సంప్రదాయాన్ని ప్రారంభించటమే.

అంతే కాదు సమకాలికులు సంస్కరణవాదులు, రచయితలు అయిన మహిళలను కూడా వేరువేరుగా ప్రస్తుతించింది. బాల వితంతు వివాహ  ఉద్యమంలో భాగమైన కందుకూరి రాజ్యలక్ష్మ మ్మను నుతించింది. అబలాసచ్చరిత్ర రత్నమాలను ఇచ్చిన బండారు అచ్చమాంబను స్నేహంతో   స్మరించుకొన్నది. తెలుగు గీర్వాణభాషల లో ప్రజ్ఞ గలిగిన కవయిత్రి , స్నేహితురాలు అయినా పులుగుర్త లక్ష్మీనరసమాంబను ప్రేమతో ఎప్పుడూ తలచుకొంటూనే ఉంటానని చెప్పుకొన్నది.’ దేశసేవారతయౌ నాతి’ అని కొటికలపూడి సీతమ్మను తలచుకొన్నది. గతంలోనూ , ఇప్పుడూ కూడా విద్యావంతులైన స్త్రీలు ఎందరో ఉన్నారని కానీ వాళ్ళను అందరినీ చెప్పటానికి ఈ శతకం సరిపోదని ఆగుతున్నాని చెప్పింది. ఈ రకంగా శతకంలోని మొదటి 20 పద్యాలు కావ్యావతారికా  ప్రాయంగా రచించబడ్డాయి.

21 వ పద్యం నుండి 59 వ పద్యం వరకు శతకం ఆధ్యాత్మిక భావభూమికలో నడిచింది. సృష్టిస్థిలయ మూలం వరలక్ష్మి అని, ,అది, ఇటువంటిది, అటువంటిది, తుదిమొదళ్లు కలదన్నట్లు కనిపించేది , మనస్సుకు తోచేది అన్నీ వరలక్ష్మి లీలావిలాసమేనని , సుజ్ఞానులకు వశీకరమయ్యే బ్రహ్మం, శ్రీకైవల్య సుఖం అన్నీ  శ్రీవరలక్ష్మే అని స్తుతిస్తుంది. త్రిగుణాతీతము, పరిపూర్ణము, జగదాధారము అయి వ్యష్టిగా సమిష్టిగా కనిపించే సమస్తం వరలక్ష్మి అని ప్రవిమలం, అవిమలం అని, మాయ అని విద్య అని రెండురకాలుగా భాసించే శ్రీమహాలక్ష్మి శక్తి శివుడికైనా తెలియశక్యం కాదంటుంది. (44) “ అవివేకులునినుఁ గమలో

ద్భవునిగ నింద్రునిగ హరి(గ (బక్ష్మీం ద్రునిగా

రవిఁగా  విఘ్నేశ్వరుఁగా

 శివుఁగా నజ్ఞత నుతింత్రు శ్రీవరలక్ష్మీ (50) అనే పద్యంలో అన్ని దైవాలకు మూల రూపం శ్రీమహాలక్ష్మి అని ప్రతిపాదించింది. అవివేకం వల్ల మూల శక్తిని వదిలి వేరు రూపాలను ఆరాధించటం జరుగుతున్నదని చెప్పినట్లయింది. శ్రీవరలక్ష్మి పరమాత్మ మాత్రమే కాదు, సూక్ష్మ స్థూల కారణం తనువులు కలిగిన జీవాత్మ కూడా అని భావిస్తుంది. ( 53) పంచభూతాల సృష్టికర్త శ్రీమహాలక్ష్మే అని చెప్తుంది.

60 వ పద్యం నుండి కొంతకొంతగా లౌకిక జగద్విషయ చర్చ చేసింది. కనబడుతున్న ప్రపంచాన్ని సృష్టించినవాడు ఎవడో ఉంటాడు అతడు పురుషుడు శ్రీహరి అనుకుంటారు కానీ వాళ్ళు దారి తప్పిన వాళ్ళు అంటుంది రమణమ్మ (60) ఎందుకంటే సృష్టికర్త పురుషుడు కాదు ,స్త్రీ అన్నది , ఆ స్త్రీ మహాలక్ష్మి అన్నది రమణమ్మ విశ్వాసం. ఈ విశ్వాస మూలం దేవీభాగవతంలో ఉంది. శైవ వైష్ణవ భక్తి మార్గాలను ప్రస్తావించి విష్ణువు గొప్పవాడని కొందరు , శివుడు గొప్పవాడని మరికొందరు అట్లాకాదు , అసలు వాళ్ళిద్దరికీ భేదమే లేదు అని కొందరు అంటారని చెప్తూ ద్వైత అద్వైత విశిష్టాద్వైత మతాభిమానులై వాదవివాదాలు చేసేవాళ్లు వాటన్నిటికీ అతీతమైన వరలక్ష్మి రీతిని తెలుసుకోలేకున్నారని అంటుంది. అందరూ  దేవుడు మగవాడనుకొంటారు, స్త్రీయే దైవం అనేవాళ్ళు ఎందరు? అని ప్రశ్నిస్తుంది.

“నేనేనీ వీవే నే

 నైనప్పుడొక చెలివి దైవమైనప్పుడు నా 

             ప్రాణేశ్వరుండవు సృ

ష్టే నీవైనన్ముదంబు శ్రీవరలక్ష్మి” (71)   వరలక్ష్మి తో అభేదం భావించినప్పుడు ఆమె తానూ  స్నేహితులట .. ఆమె తనకన్నా భిన్నమైన దైవం అని సంభావించినప్పుడు ఆ స్థానంలో తన భర్త ఉంటాడట , సృష్టి మొత్తం వరలక్ష్మే అయినప్పుడు మహా సంతోషమట .. లౌకిక పారలౌకిక పరమార్ధాలకు కవయిత్రి వారధి కట్టటం కనిపిస్తుంది ఈ పద్యంలో. “…. నువిదలకువిదను నుతించు టుత్తమమని నిన్నువిద(గ నమ్మి భజించెద” అని ( 71) తాను వరలక్ష్మిని పూజించటానికి స్త్రీ కావటం కారణమని ఒక తర్కం చెప్పటంలో ఆమె చమత్కారమే కాదు స్త్రీలు స్త్రీలగురించి ఆలోచించటం , పనిచేయటం అనే సామాజిక అవసరం తాలూకు తత్వం ఆమెలో ఎంతగా నాటుకుపోయిందో కూడా తెలుస్తుంది.

74 వ పద్యం నుండి ఈ శతకం లోని పద్యాలు పూర్తిగా లౌకిక విషయాలను  , అందులోనూ  స్త్రీల విషయాలను ప్రస్తావిస్తాయి. భక్తి శతకం సామాజిక సంస్కరణ దృక్పథ రచనగా తేలి కనిపిస్తుంది.

 “ మాత నెఱింగిన గతిఁ దమ

  తాతం దెలిసికొనవశమె తల్లి జనకుఁడం

 చేతని ( జూపునో  యాతని (

బ్రీ తిం గనవలయుగాక శ్రీ వరలక్ష్మీ “ (74)      నవమాసాలు మోసి కంటుంది కనుక శిశువుకు తల్లి ఎవరో సహజంగా తెలుస్తుంది. తండ్రి అలా కాదు. తండ్రి అని తల్లి ఎవరిని చూపిస్తుందో అతనే తండ్రి. తల్లి సత్యం, తండ్రి విశ్వాసం అన్న వాడుక అక్కడి నుండే వచ్చింది. స్త్రీ దేవతా ప్రాధాన్యాన్ని, స్త్రీ ప్రాధాన్యాన్ని స్థాపించటానికి అక్కడ ప్రారంభించింది వెంకట రమణమ్మ. జనకుని కన్నా గురుత్వం జనని యందే అని శ్రుతులు చెప్తున్నాయి కనుక నీవు వినా వేరెవ్వరూ అధికులని నేను అనుకోలేను అని చెప్తుంది రమణమ్మ. వనితల మహత్యం చెప్పటానికి అనసూయ, సుమతి, సావిత్రి , ద్రౌపది మొదలైన స్త్రీలను తలచుకొంటే సరిపోతుంది అంటుంది.

డబ్బు సంపాదించటం తమవంతు అని పురుషులే విద్యనేర్చుకొని అబలలు అని స్త్రీలను ఇంటి పనులు చేసేవాళ్లుగా చేసారని ఆరోపించింది. (86) స్త్రీలతో స్నేహం మరిచి దాసులుగా చేశారని అంటుంది. దాసికి ఎంత మర్యాదో సతికి కూడా అంతే మర్యాద ఉందని చివరకు రాకాసిగా పేరు పెడతారు స్త్రీ చేసుకొన్నా పాపం ఏమిటి అని వరలక్ష్మీదేవిని ముందు పెట్టుకొని తన వేదన వ్యక్తం చేస్తుంది.

లోకంలో స్త్రీలు సాధారణంగా ఐదవతనాన్ని, సంతాన సౌఖ్యాన్ని , సిరిసంపదలను కోరి వరలక్ష్మీ వ్రతం చేస్తుంటారు. కళ్ళేపల్లె వెంకటరమణమ్మ అటువంటి కోరికలు కోరలేదు. ఆమె కోరినవన్నీ స్త్రీని అసమానురాలిగా చూసి అవమానం చేసే సామాజిక రుగ్మతలకు పరిష్కారాన్ని. సుగుణవతియైన భార్యామణి కన్నా అధికతరమైనది ఏదీ లేదన్న స్థిరబుద్ధి మగవాళ్లకు ప్రసాదించమంటుంది. (89) ”  చదువెప్పుడు కీడొనరిం /పదు మేలొన( గూర్చు(దమకు వలెనని పురుషుల్ /మదినమ్ము కొనఁగ వే ( జేసెదవేని సుఖింతుమమ్మ శ్రీవరలక్ష్మీ “ (91)  స్త్రీల చదువువల్ల కీడు లేదని మగవాళ్లకు అర్ధం కావటం పై స్త్రీల అభివృద్ధి, సుఖం ఆధారపడి ఉన్నాయి కనుక ఆ పరిస్థి చక్కబడటం ముఖ్యం. వెంకటరమణమ్మ ప్రార్ధన సమిష్టి కోసం. స్త్రీలు విదుషీమణులైతే అది తమకు కూడా  సౌఖ్యకరమని పురుషులకు అర్ధమయ్యేలా చేయమంటుంది.( 92)

స్త్రీలు కొమలులు, అబలలు కావచ్చు కానీ అందరూ ఏకమైతే సబలలు , సామాజికురాండ్రు అవుతారు. అనుకొన్నది సాధిస్తారు. చీమలను చూస్తే ఈ విషయం  తెలుస్తుంది (93) అని చెప్తుంది. లోకాలను కనిపెంచే స్త్రీల  వరకు వెళ్లకపోతే సంస్కరణలు సార్ధకం కావు (94) స్త్రీలను చులకనగా చూడటం తగదు (97) నారీమణులు గృహాలంకరములు కారు , మూల స్తంభాలు (98) మనుజుఁడొనరింప జాలని పనినైనా చేయగల స్త్రీలు అబలలు ఎట్లా అవుతారు? (99) ఇలాంటి ప్రశ్నలు , అభిప్రాయాలు శ్రీవరలక్ష్మీ శతకం పద్యాలలో కనబడతాయి.

డబ్బుకోసం చిన్నపిల్లలను వృద్ధులకు ఇచ్చి పెళ్లిచేసే అధమాధమవృత్తిని అడుగంటా ఛేదించగలిగితే అదే పదివేలు అని వరలక్ష్మికి విన్నపం చేసింది. ఆడపిల్లల వివాహ వయో పరిమితి పెంచటం గురించి ఆలోచిస్తే దేశాభ్యుదయం సమకూడుతుందని కోరింది. చేయవలసిన మార్పులు ఎన్నో ఉన్నాయి అన్నిటినీ పరిష్కరించి మా కష్టాలను తీర్చమని వరలక్ష్మిని వేడుకొన్నది. ఆ రకంగా పితృస్వామ్య అధికార విలువలకు కట్టుబడి తమ జీవితాలు గడపటానికి స్త్రీల కోసం  రూపొందించబడిన వ్రతాన్ని, దైవభక్తిని స్త్రీల సమిష్టి సామాజిక ప్రయోజనాలకోసం కొత్తపద్ధతిలో ఉపయోగించుకొన్నది కళ్ళేపల్లె వెంకట రమణమ్మ.

--------------------------------------------------------------------------------