“ దీన్ని టీ అంటారా ?  ” మొగిలప్ప గొంతు మెత్తగా వుంది.

పైకి గట్టిగానే  అంటున్నట్లున్నా  ఆ గొంతులో ఏదో కోపం, ఉక్రోషం, నిరసన ఉన్నాయి,  కానీ అంతగా గట్టిగా మాట్లాడలేక పోతున్నాడు.ఆ  గొంతులో ఏదో మొహమాటం, బెరుకు.

నాకు చప్పున అర్థం కాలేదు. కానీ నేను ఆలోచించే లోపే మొగిలప్ప గొంతు సవరించుకుని  బెరుగ్గా  “ స్టీల్ గ్లాస్ లోనే టీ  ఇవ్వు రెడ్డీ , వేడిగా  వుంటుంది అని ఎన్నోసార్లు చెప్పింటా.  అయినా నువ్వు ఆ ప్లాస్టిక్ కప్పులోనో , పేపర్ కప్పులోనో ఇస్తావు. టీ అస్సలు తాగినట్లే వుండదు రెడ్డీ ..  ” అంటున్నాడు నంగి నంగిగా.

గల్లాపెట్టె వద్ద నింపాదిగా కుర్చుని విసనకర్రతో విసురుకుంటున్న  హోటలు ఓనరమ్మ వక్కాకు కసాబిసా నములుతూ  కొరకొరా చూసింది మొగిలప్ప వైపు.  ఆపక్క ఆ కుర్రాడేమో అస్సలు మొగిలప్ప మాటలు వినిపించుకునే స్థితిలో లేడు. వినడం వరకూ అయితే విన్నాడు కానీ అసలేమీ , విననట్లు, మొగిలప్ప మాటలకు ఎలాంటి స్పందనా లేనట్లు మా చేతుల్లోకి పేపర్ కప్పులు పెట్టేసి తలతిప్పుకుని , ఏదో పాట పాడుకుంటూ , బాయిలర్ లో బొగ్గులు కలబెట్టుకుంటూ ఉండిపోయాడు.

మొగిలప్ప అనింది  నిజమే.ఆ టీ టీ లాగా లేదు. టీ వేడిగా లేదు, అట్లాగని చల్లగానూ లేదు, ఎటొచ్చీ నాకు కావలసినంత వేడిగా మాత్రం లేదు.ఆ టీ లో రుచీ లేదు,ఏమీ లేదు.  మొగిలప్ప ఏదో అనబోయి, బస్తాoడులోకి వెడుతున్న బస్ డ్రైవర్ వేసిన హారన్ సౌండుకి  ఆగిపోయాడు.     

బస్తాoడు పక్కనే టీ హోటల్.  ఎంత మాత్రం రద్దీగా లేదు.

ఎండా ధాటికి జనం ఎక్కడి వాళ్ళు అక్కడే నిలిచిపోయినట్లున్నారు. రోడ్డు పైన రద్దీ అంతగా లేదు. బస్టాండు కూడా దాదాపు నిర్మానుష్యంగానే వుంది.దుఖానాలు అన్నీ నీరసంగా కనిపిస్తున్నాయి.బస్సులు కూడా అయిష్టంగా బద్దకంగా కదులుతున్నాయి.

అయినా ఎండను ఎంత మాత్రం లేక్కచేసే అలవాటు లేని వాళ్ళు, లేదా ఎండలకు బాగా అలవాటు పడినవాళ్ళు మాత్రం ఎండను పట్టించుకోకుండా వాళ్ళ వాళ్ళ  పనుల్లో వాళ్ళు హడావిడిగా వున్నారు. రెండు చక్రాల లాగుడుబండి లాగే ఇబ్రహీం ముసలితనాన్ని లెక్క చెయ్యకుండా నిర్లక్ష్యంగా తలను అటు ఇటూ తిప్పుతూ మొహానికి పట్టిన చమటను విదిలించి పారేస్తూ సరుకుల బండిని లాక్కుపోతున్నాడు. బజారు వీధి సందుల్లోకి ఆటోలు, లారీలు  వెళ్ళలేవు.బస్టాండులో కానీ,  లారీ పార్సిల్ ఆఫీసుల వద్దనుండి సరుకులు షాపుల్లోకి పోవల్లటే ఎడ్లబండి పురుషోత్తం అయినా  లాగుడుబండి ఇబ్రహీం అయినా  కదాల్సిందే. లేదంటే ఆ సరుకులు రోడ్డు దాటి, ఇరుకైన బజారు వీధుల్లోకి పోలేవు. హంగూ ఆర్భాటాలు కొత్తగా  ఎన్ని వచ్చినా వూరు మొత్తం మారిపోయినా , వూరి నడిబొడ్లో ఇప్పటికీ మారంది మూడే. ఆ ఎడ్లబండీ, ఆ లాగుడుబండి, బస్టాండు ముఖద్వారం వద్ద ప్రశాంతంగా నిలుచుని ఒక చెయ్యి పైకి ఎత్తి  నవ్వుతూ అభివాదం తెలిపే నెహ్రూ విగ్రహం.

టీ పూర్తయ్యే లోగా సెల్లు రింగ్ అయింది . ఈరోజుకు ఒకే నెంబర్ నుండి వచ్చిన పదహారో కాల్. 

అవతల వైపు మా పిన్నమ్మ “ పూజ సామన్లు అన్నీ తీసుకున్నారు కదా చిన్నోడా ?”

ఆ ప్రశ్నకు జవాబు చెప్పేలోగా ఆమె కొనసాగించింది..”  మొగిలప్ప నీతో బాటే వున్నాడు కదా. వాడికేమీ తెలియదు. నువ్వే బద్రంగా చూసుకోవల్ల.  ఎలాగైనా  సరే నా కొడుకు పొలీసు కావల్ల అంతే ..వాడికి అన్నీ భయాలే.  నువ్వు చెప్పినావనే హైదరాబాదుకు కోచింగు కోసం పంపినా. మా పొలీసు మునిరత్నం అన్న కూడా ఈ రోజు  మునిదేవరకు వస్తా వుండాడు కదా. వాడితో కూడా మాట్లాడిపించల్ల.నువ్వేం చెప్తావో నువ్వేం చెపుతావో, నేర్పుతావో   నా కొడుకు మాత్రం పొలీసు కావలసిందే. అయినా మొగిలప్పకి నువ్వంటే బాగా గురి. నీ మాట బాగా వింటాడు చిన్నోడా . నువ్వేం చెప్తావో  నువ్వేం చెపుతావో, నేర్పుతావో   నా కొడుకు మాత్రం పొలీసు కావలసిందే. ”

ఆమె ఆగదు, మనమే ఎక్కడో చోట ఆమెను ఆపాలి. “ పిన్నమ్మా నేను మాట్లాడతాలే. నువ్వు బాధ పడొద్దు.” అని చెప్పి ఆమె సమాధానం కోసం ఆగకుండా సెల్ కట్ చేసేశాను.అంత సేపూ మొగిలప్ప నా వైపే చూస్తూ వున్నాడు.వాడి మొహం నిండా నవ్వు.  వాడికి మొత్తం అర్థం అయిపోయింది.

మా పిన్నమ్మ మాట్లాడేటప్పుడు స్పీకర్ ఆన్ చెయ్యకపోయినా మాటలు బయటకే స్పష్టంగా వినిపిస్తాయి. ఆమె గొంతు అంతే. ఎదురుగా నిలబడి నేరుగా మాట్లాడినప్పుడు చూడాలి, చుట్టుపక్కల  వీధి మొత్తo  అందరికీ వినిపిస్తూ వుంటుంది. దీనికి పూర్తిగా వ్యతిరేఖం మా చిన్నాయన. గొంతు బాగా తగ్గించి మెల్లగా, నింపాదిగా మాట్లాడటం ఆయనకు ముందునుండీ వచ్చిన  అలవాటు. కొత్తవాళ్ళు అయన మాట్లాడేది కనుక విన్నారంటే , ఆయనేదో  చెప్పకూడని పరమ భయంకరమైన రహస్యం ఏమిటో చెపుతున్నట్లు పొరబడతారు.

“ చిన్నప్పుడు ఆటలోనే దొంగా పొలీసు అడుకోవల్ల. అంతే కానీ ఎరికిలోడు ఏంది.. పొలీసు కావడం ఏంది ?మనోల్లంటే ఆ డిపర్మెంటు లో  మర్యాద యాడ వుంటుంది? ’’ మా చిన్నాయన ఎప్పుడూ  మా పిన్నమ్మ  ఆశలపై నీళ్ళు  చల్లే  మాటే అది. మా పిన్నమ్మకు  ఆ మాటలు అస్సలు నచ్చదు. ఎట్లాగైనా వాళ్ళ కొడుకు మొగిలప్పను  పోలీసు చెయ్యాలనేది మా పిన్నమ్మకు ఎన్నో ఏళ్ళ కోరిక.

 ” పోయి  పోయి  ఆ పోలీసు మునిరత్నం గురిoచి చెప్తా ఉండాది సూడు. ఏ కాలం లోనో ఆయప్ప ఉద్యోగం పోగొట్టుకున్యాడు.పొలీసు ఉద్యోగం మనకులానికి అచ్చిరాదురా  అని మీ నాయన ఎంత చెప్పినా,  ఆమాట మీ తమ్ముడు ఏనాడైనా వినింటే  కదా. ఆయన మాటలు విని ఇంకేదైనా వేరే  ఉద్యోగంలో చేరింటే ఈ పాటికి మంచి పొజిషన్లో వుండేవాడు కదా. సంపాదించే రాత రాసి వుంటే కదా . తలపైన రాత బాగాలేనోల్లే కడాకి  తలలు చెడుపుకుంటారు. “ మా చిన్నాయన మాటలు ఇంకా పూర్తి కాకముందే, వక్కాకు తుపుక్కన ఉమిసి, మా పిన్నమ్మ అయన మాటలకు గబాలున అడ్డం వచ్చేస్తాది.

“ మా అన్నకి  ఇప్పుడేం తక్కువా అని ?ఎట్లైనా మా అన్న డ్యూటీ లో వున్నింటే ఇప్పుడు  ఇన్స్పెక్టరు ర్యాంకు కదా. వాని టైం బాగాలేక వాడు  బంగారం లాంటి ఉద్యోగాన్ని  వద్దనుకుని అట్లా వచ్చేసినాడు కానీ,  వాడి మోహంలో వుండే కళ ఈ ఇలాకాలో కానీ,  మనోల్లల్లో కానీ  ఎవరికీ వుందో సెప్పబ్బా? ఆ దిష్టే తగిలి వుంటుంది. అందుకే కడాకి యెట్లా కాకుండా అయిపోయినాడు మా మునిరత్నం అన్న.  ”

“ పొలీసు కావడం అంటే మాటలనుకున్నావా? మన ఇండ్లల్లో యాడ జరుగుతుంది.  ఆ మునిరత్నం   ఒక్కడే కదా పోలీసు, ఆయప్ప కూడా ఇప్పుడు  ఉద్యోగంలో లేడు. ” ఇదీ మా చిన్నాయన గోవిందయ్య వాదన.

          “ మా అన్న   ఏమన్నా కాని పని చేసి ఉద్యోగం పోగొట్టుకున్నాడా?ఎంతో పద్దతిగానో కదా ఉద్యోగం చేసినాడు. ఒంటినిండా భయంతోనే కదా నడచుకున్యాడు. వాడ్ని గానా  ఏమన్నా ఒక్కమాట అన్నావంటే బావుండదు. ఒక్క మాట అడ్డంగా మాట్లాడినా  నేను వూర్కోను ముందే సెప్తా ఉండాను. ” మొహం తిప్పుకుంటూ కళ్ళు తిప్పుతూ, చేతులు చూపిస్తూ పెద్ద గొంతుతో మా పిన్నమ్మ అలివేలమ్మ అట్లా   మా చిన్నాయనను చాలాసార్లు భయపెట్టడం నాకు బాగా గుర్తు వుంది.

అప్పటిదాకా ఎంత సేపు ఏమేం మాట్లాడినా, అట్లా మా పిన్నమ్మ కోపంతో విరుచుకు పడేసరికి మా చిన్నాయన మెత్తగా అయిపోయేవాడు. పైకి ఏమి మాట్లాడే వాడు కాదు కానీ, అక్కడినుండి బయటకు వచ్చి మెల్లగా గొనుక్కునే వాడు.ఇదంతా ఎప్పుడూ  ఉండేదే ! అయితీ ఈరోజు ప్రత్యేకం ఏమిటి  అంటే చాలా కాలంగా నేను వింటూ వుండిన  ఆ పొలీసు మునిరత్నం అనే పెద్దమనిషిని ఈరోజు కలవబోవటమే.                                                                  

హైదరాబాదు నుండి   కోచింగ్ పూర్తి చేసుకుని నెలప్పుడు ఇంటికి వచ్చాడు మొగిలప్ప. బాగా చదువుతానని  వాడికి నేనంటే చాలా  ఇష్టం. గ్రూప్ వన్ ఇంటర్వ్యూ లో పోయినా పట్టు విడవకుండ గ్రూప్ టూ జాబ్ కు సెలెక్ట్ అయ్యానని నేనంటే మంచి గౌరవం కూడా.

“ అన్నా పరసువేది చదివినావా , సీక్రెట్ చదివినావా, జోనాధన్ లివింగ్ స్టన్ సీగల్ చదివినావా ? నువ్వు ఏం చదివినావో చెప్పు, నేనూ నీలాగే కాంపిటిషన్ పరిక్షలు పాస్ అయిపోయి, ఇంటర్వ్యూలో సెలెక్ట్ అయిపోయి ఉద్యోగం సంపాదిoచల్ల. మా నాయనను, అమ్మను అడవిలోకి పోనీకుండా , కంపా గోడూ తెచ్చే పనిలేకుండా, పందుల్ని మేపే పని చెయ్యనీకుండా బాగా చుసుకోవల్ల అన్నా. ఎట్లాగైనా గవర్నమెంటు జాబ్ కొట్టాల్ల అన్నా. నువ్వు చెప్పు యెట్లా చదవాలో,నీ టెక్నిక్ ఏందో చెప్పన్నా.” ఇట్లాగే మాట్లాడతాడు ఎప్పుడూ మొగిలప్ప. నేను నవ్వేసే వాడిని.

“ పుస్తకాలు చదివితేనే పరిక్షలు పాస్ అయ్యేట్లుంటే , కొన్ని లక్షల మందికి ఈ పాటికి పెద్ద పెద్ద ఉద్యోగాలే వచ్చి వొడిలో వాలిపోయి ఉండల్ల.కేవలం పుస్తకాలు చదివితే సరిపోదు. అధ్యయనం ముఖ్యం, సూక్ష్మ పరిశీలన  ముఖ్యం, పుస్తకం మనలో ఇంకి పోవల్ల.నేను పక్కాగా నా నోట్స్ నేనే ప్రిపేర్ చేసుకుంటా.ఇంతకు ముందు నాలాగా పరిక్షలు రాసి పాస్ అయిన వాళ్ళని కలసి వాళ్ళ అనుభవాలు తెలుసుకునే వాడ్ని.మనం ఎవ్వరిలా కావాలని అనుకుంటామో, అలాంటి వాళ్ళని కలసి వాళ్ళు యెట్లా ఈ ఉద్యోగాన్ని ఇష్టపడేవాల్లో, వాళ్ళు యెట్లా సక్సెస్ అయ్యారో  తెలుసుకునే వాడ్ని. వాళ్ళ అనుభవాలతో  మనకు ఎన్నో మెళకువలు నేర్పుతారు.” అని నేను చెప్పిన మాటల్ని అతడు బాగా గుర్తుపెట్టుకున్నాడు.

చుట్టుపక్కల ఇండ్లల్లోంచి యస్టీ కాలని పిల్లల్ని కొందర్ని గుంపుగా  చేర్చి సాయంత్రాలు గుడిసె ముందు నిలబెట్టి పందుల షెడ్ వైపు చెయ్యి చూపిస్తా మొగిలప్ప క్లాస్ చెపుతుంటాడు. మొదట్లో ఒక్క మాట అంటాడు ” ఈ జీవితం మారల్ల, బ్రతుకులు బాగు పడల్ల అంటే చదువొక్కటే మార్గం. “ అప్పుడప్పుడూ నేను కొంచెం దూరంగా నిలబడి అతడి మాటల్ని ఆసక్తిగా వింటూ వుంటాను.

“నిద్రపోతే  వచ్చేది కాదు కల అంటే .మీకు నిద్ర లేకుండా రాకుండా చేసేదే మీ అసలైన కల. మీ కలల్ని ముందుగా మీరు చూడగలగాలి .నిద్రలేవగానే  రోజూ అద్దం లో మిమ్మల్ని మీరు చూసుకోవాలి,  ఎప్పుడైతే మీ మొహం బదులు మీ లక్ష్యం, మీ భవిష్యత్తు మీకు కనపడతాయో.. ఆప్పుడు మీరు మీ లక్ష్యానికి చేరువలో వున్నారని అర్థం. మీకు కార్ కావాలి అంటే మీరు దాన్ని ముందుగానే ఊహించాలి. ఏరకం కారుఏ మోడల్ కొనాలో స్పష్టత వుండాలి.  అదే మాదిరి మీరు ఏ ఉద్యోగం కావాలి అనుకుంటున్నారో ఆ ఉద్యోగాలు చేస్తున్న వాళ్ళతో మాట్లాడాలి. వాళ్ళను కలవాలి. ఆ ఉద్యోగం గురించి ముందుగా తెలుసుకోవాలి.  మీ వాళ్ళల్లో అంటే మీ బంధువుల్లో కానీ తెలిసిన వాళ్ళల్లో కానీ మీరు కోరుకునే ఉద్యోగాలు చేస్తున్న  వాళ్ళతో మాట్లాడండి, నేరుగా వాళ్ళను కలవండి. ఉత్తుత్తి బంధుత్వాలు, పరిచయాలు, స్నేహితాలు వేరు. వాళ్ళ వృత్తిలో వాళ్ళ అనుభవాలు మీకు స్ఫూర్తి కలిగిస్తాయి.మీ కలలు త్వరగా సులభంగా నెరవేరుతాయి.” హైదరాబాద్ లో పోటీ పరిక్షల శిక్షణా కేంద్రం లో ఎప్పుడూ వినే మాటలే అతడిలో బలంగా జీర్ణించుకుని పోయాయి. మొత్తానికి అతడి  కల పొలీసు కావడం. 

అందుకే ఎప్పుడూ పొలీసు మునిరత్నం పేరు కలవరించేవాడు. మన బంధువుల్లో  ఒక్క పోలీసు ఉన్నాడు కదన్నా. ఎట్లాగైనా ఆయన్ని కలవాల్సిందే అనేవాడు. ఇప్పుడు అతడికి ఉద్యోగం లేదంట కదా . వేరే వాళ్ళను కలుద్దాం లే  అని నేను చెప్పినా, “ అది కాదన్నా, మనోడైతే మనకు అన్నీ చెప్తాడు కదా అని అనేవాడు.  

“ ఏం లేదన్నా. ఆయన ఎందుకు ఉద్యోగం మానేసాడో అదికూడా తెలుసుకోవల్ల కదా..ఎంతో కష్టపడితే వచ్చిన ఉద్యోగాన్నే వదులుకున్నాడు అంటే ఏందో బలమైన కారణమే వుంటుంది కదా. అది తెలుసుకోవాలి అనుకుంటున్నా. ఎవర్ని అడిగినా ఏదేదో చెప్తావుండారు, గానీ ఆయన్నే నేరుగా అడిగేస్తే అసలు కథ ఏందో ఆయనే  చెప్పేస్తాడు కదా “ అనేవాడు.  ఆ పోలీసు మునిరత్నం  గురించి అస్సలు ఏం జరిగిందో ఎవరికి తెలీదు. పొలీసు కావాలని అనుకునే వాడ్ని కదా..అయన పోలీసు ఉద్యోగం ఎందుకు వద్దనుకున్నాడో, ఎందుకు వదులుకున్నాడో.. తెలుసుకోవాలని మొగిలప్పకే కాదు నాకూ వుంది. అయితే ఇన్నేళ్ళకు ఈరోజే ఆ అవకాశం వచ్చింది. బజారుకు వెళ్లి ఇంట్లోవాళ్ళు చెప్పిన పూజ సామాన్లు , పూలు, పండ్లు తెస్తూ మధ్యలో బస్టాండు వద్ద ఆగి,  టీ తాగుతూ మరోసారి ఇవే విషయాలు మాట్లాడుకున్నాం.

అక్కడే వార్తలు అక్కడక్కడా చదువుతా, కొన్ని వార్తలు వదిలేసి , దినపత్రికలని అక్కడే పడేసి,  టీ తాగడం అయ్యాక  అక్కడినుండి కదిలాం.

అప్పటికి సమయం సరిగ్గా పన్నెండు గంటలు.

ముందు మా  ఇల్లు చేరి అమ్మ అడిగిన వస్తువుల్ని అమ్మకు అప్పకు అప్పగించాక మా చిన్నాయన వాళ్ళ ఇంటివైపు నడిచాం.  యస్టీ కాలనీలో దుర్గమ్మ గుడి ముందు కోలాహలంగా వుంది. గుడికి దగ్గరే మా చిన్నాయన వాళ్ళ ఇల్లు.  లౌడ్  స్పీకర్ లోంచి అమ్మ వారి శ్లోకాలు, పాటలు పెద్ద సౌండ్ తో వినిపిస్తున్నాయి. పిన్నమ్మ  మేం తెచ్చిన పూజ వస్తువులన్నీ సరిగ్గా ఉన్నాయా లేదా అని చూసుకుంటా వుంటే, మా చిన్నాయన మెల్లగా నోరు విప్పినాడు.     

 “ సూస్తావుండు. ఈ దినం సూడు.. మొత్తం జాతర మాదిరి జనం ఉడ్డ చేరిపోతారు. యాడేడ వుండే వాళ్ళో దూరాభారం అని సూడకుండా వచ్చేస్తారు సూడు.నువ్వు ఎప్పుడూ అడగాతా ఉంటావే, పొలీసు మునిరత్నం ఎవురు ఎవురు అని, ఈ దినం సూపిస్తాలే. మొగిలప్ప డౌట్లు అన్నీ తీరిపోతాయి ఈ దినం ” అన్నాడు మా చిన్నాయన నవ్వుతా తన సహజ ధోరణిలో. ఈ సారి ఎందుకో ఆయన మాటలు ఎంత చిన్నగా మాట్లాడినా, అంత సౌండ్ లోనూ నాకు స్పష్టoగానే వినిపించాయి. అదే ఆశ్చర్యం.

ఆ మాట అనగానే నాకు ఎక్కడ లేని ఉత్సాహం వచ్చేసింది.ఎన్నాళ్ళ నుండో అడుగుతున్నాను, కానీ నాకు ఆ మునిరత్నం అనే అయనను కలుద్దామంటే  ఇప్పటిదాకా కుదరటమే  లేదు.ఎప్పుడైనా పండగలు దేవరలు, చావులు, పుట్టిన రోజులు, పెళ్ళిళ్ళు ఇలా అనేక సందర్భాల్లో బంధువులు అనే వాళ్ళు కలవడం మామూలే కానీ , అయన మా వూరు వచ్చినప్పుడు నేను హాస్టల్లో , లేదా నేను వచ్చిన సందర్భాల్లో అయన రాకుండా పోవడమో, నా చదువులు , పరిక్షలు, డిగ్రీ అయ్యాక గ్రూప్స్ కి  కోచిoగ్  కోసం నేను హైదరాబాద్ లో మూడేళ్ళకు పైగా ఉండిపోవడంతో నాకు ఆయన్ను కలిసే అవకాశమే లేకుండా పోయింది. చిన్నప్పుడు, మధ్య మధ్యలో కొన్ని సార్లు  ఆయన్ను చూసాను కానీ, అంతగా నేను పట్టించుకుంది లేదు.

నాకంటే ఎక్కువ  ఉత్సాహం , కుతూహలం మొగిలప్పలో కనిపిస్తున్నాయి.

“పోలీసు మునిరత్నం అన్న పేరు ఒక్కటే కాదు నాయనా , ఇంకా ముందు ముందు పోలీసు మొగిలప్ప అనే పేరు కూడా మన ఎరికిలోల్లు చెప్పుకోవల్ల. ఈ ఇలకలో మనోల్లల్లో పోలీసు అనే వాడు లేదు అని ఎవ్వరూ అనుకునే పనే లేకుండా చేస్తాను  , చూస్తా వుండు, మాటంటే మాటే. ”         మొగిలప్ప గొంతులో అప్పటిదాకా లేని స్పష్టత నాకు ఆశ్చర్యం కలిగించలేదు.ఆ మార్పు  నేను ఊహిస్తున్నదే. ప్రతి ఒక్కడికీ లోపల ఏదో సాధించాలి అనే తపన వుంటుంది,కొందరికి అది ఎప్పుడోసారి గబుక్కున వెలుగుతుంది. కొందరికి ఎవరో ఒకళ్ళు   అగ్నిలాగా దాన్ని వెలిగించే సందర్భాలు కొన్ని వుంటాయి.

నింపాదిగా అతడి వైపు చూశాను. మంచి పొడగరి, ధీశాలి గా కనిపిస్తాడు మొగిలప్ప. కురచగా జుట్టు కత్తరించుకుని, పోలీసు క్రాప్ తో ఆత్మవిశ్వాసంతో నిలబడ్డాడు. అతడి కళ్ళల్లో వెలుతురు అతడు తప్పకుండా అనుకున్నది సాధిస్తాడు అనే నమ్మకాన్ని నమ్మకంగా చెపుతోంది.

మునిదేవర పండగ ఇంకా మొదలు కాక ముందే పొలీసు మునిరత్నం నేరుగా గుడి ముందుకు వచ్చేసాడు.  మనోళ్ళు అందురూ ఉడ్డ చేరినప్పుడైనా, వినిపించాల్సింది దేవుడి పాటలు కాదుకదా  అని క్యాసెట్టు మార్పించేసినాడు. ఆయనకి అడ్డు చెప్పే వాళ్ళు అక్కడ ఎవరూ లేరు. కులనిర్మూలన పాటలు, అంబేద్కర్ పాటలు యస్టీ కాలనీలో ..ఒళ్ళు జలదరించింది నాకైతే.. ! కొన్ని క్యాసెట్లు గుడికి తెచ్చినానని చెపుతూ గుడి పనులు చూసే ప్రకాష్ కి అందించాడు.మనిషిలో వయసు తెలియడం లేదు,  చురుగ్గా ఉత్సాహంగా వున్నాడు. అదే అతడి ప్రత్యేకతేమో అనిపించింది నాకు .

కుశల ప్రశ్నలు అయ్యాక మా చిన్నాయన వాల్ల ఇంట్లో అందరం మాటలకు దిగేసినాం.ఉండ బట్టలేక మొగిలప్ప అడగనే అడిగేసినాడు . పోలీసు ఉద్యోగం గురించి, డ్యూటీ గురించి, సాధక బాధకాల గురించి చెప్పుకొచ్చాడు ఆయన.   

“ ఏ తప్పు చెయ్యని, మనోల్లని తప్పుడు కేసు లేకుండా పోరాడి వాళ్లకి న్యాయం అయితే చేసినా కానీ నాపైన పెద్ద కులపోల్లకి, పై ఆఫిసర్లకి మంట మొదులైపోయింది. ఏందేందో డ్యూటీ లు వేసి, ఎక్కడెక్కడో తిప్పతా వున్యారులే. మనకి ఇది సెట్టు కాదని తేల్చుకున్యాక, మనకులపోల్లకే న్యాయం చెయ్యలేమని తెలుసుకున్యాక గట్టిగా ఎదురు తిరిగినాలే.” అని క్షణం  ఆగి కొనసాగించాడు.

“మన ఎరుకల కులాన్ని తక్కువ చేసి మాట్లాడితే ఊరుకుంటానా? ఎరుకలోడు అయితే దొంగే అంటావా? ఎవడ్రా దొంగా.. దొంగ నాకొడకా అని యస్ ఐ చొక్కా పట్టుకునేస్తి. ఉద్యోగం అయితే పొయ్యింది కానీ నా పేరులోంచి పోలీస్ అనే మాటను పికేదానికి ఎవడి తరం కాలే. ఇదంతా చెప్పేది  నిన్ను భయ పెట్టాలని కాదు. అన్నిటికి సిద్దపడి ఉద్యోగం లో చేరల్ల అని హెచ్చరించేడానికి మాత్రమే . మన  కులం గురించి చెప్పకుండా ఉండలేం. కులాన్ని దాచిపెట్టాల్సిన అవసరం ఎవరికీ లేదు. ఎవరి కులం వాళ్లకు గొప్ప. ఎప్పుడో ఎవరో  ఏ  కాలం లోనో  దొంగతనాలు చేసినారని మొత్తం మన జాతినే దొంగలంటే యెట్లా ఒప్పుకుంటాం ?ఉద్యోగం కంటే గౌరవం ముఖ్యం. ఉద్యోగం వల్ల వచ్చేదే గౌరవం కాదు. తలపైన టోపీ పోయినా పర్వాలేదు కానీ తల దించుకునే ఖర్మ నాకు వద్దు అనుకున్నాను. పోయిన ఉద్యోగం గురించి నాకు ఎప్పుడూ బాధ లేదు.నేల తల్లిని  నమ్మినాను. మట్టికి కులం లేదు, మలినం తెలీదు . నా బ్రతుకేందో నేనే సొంతంగా బ్రతకతా ఉండాను.  రోజoతా  సెల్యూట్ కొట్టేది మానేసి ఇప్పుడు నేలతల్లికి దండం పెట్టుకుండా ఉండాను..”

అయన మాట తీరు స్పష్టంగా వుంది. ప్రశాంతంగా చూస్తూ మెల్లగా మాట్లాడుతున్నాడు.ఎక్కడా తడబాటు లేదు, మొహమాటం కానీ , జరిగిపోయినదాని గురించి బాధ కానీ అతడి మోహంలో కానీ, మాటల్లో కానీ, గొంతులో కానీ కనిపించడం లేదు.

మునిదేవర పూర్తి అయ్యింది, మధ్యాహ్నం ఆకలి వేళ. వడ్డనకి ఎవ్వరూ ముందుకు రావడం లేదు, మొహమాట పడుతున్నట్లు వున్నారు.మునిదేవర చేసిన ఇంటి వాళ్ళు కొందరు అటూ ఇటూ తారాడుతున్నారు.

ఎండ భీకరంగా వుంది.అందరికీ ఆకలి వేస్తా వుంది. ఇంకా భోజనాలకు పిలుపు రాలేదు. ఏ నిముషంలో అయినా పిలువు రావచ్చు అనే ఆశతో జనం భోజనాల బల్లల వద్ద షామియానా కింద ఆకలి మొహాలతో ఆశగా ఎదురు చూపులు చూస్తూ వున్నారు.

పోలీస్ మునిరత్నం మొహమాటం లేకుండా భోజనాల బల్ల వద్దకు నడిచాడు, మమ్మల్ని కూడా రమ్మన్నట్టు సైగ చేయడం తో మేం కూడా మొహమాట పడుతూనే అతడితో బాటూ ముందుకు నడిచాo.

“ ఈ బెరుకూ మొహమాటాలే కద చిన్నోడా ..  కొంపలు ముంచేది.నువ్వు ఏమైనా చెప్పు.. మనోళ్ళకు ఎక్కడికి పోయినా మొహమాటాలు బెరుకూ ఎక్కువే. ధైర్యం తక్కువ. టకా అని ముందుకు  దూసుకు పోలేరు. కొంచెం ఎదిగినోల్లని చూస్తే  మనోళ్ళే అయినా సరే, మనోళ్ళు ముందుకు పోలేరు. మనోల్లే మనోళ్ళతో కలవలేరు. కొంత మంది కొంచెం పైకి వచ్చినాక ఎరికిలోల్లు అనికూడా చెప్పుకోరు. థూ..కులం పేరు కూడా మార్చి చెప్పుకుంటారు బడాయికి .అట్లాంటి వాళ్ళని కులo లోంచే  వెలివేయల్ల చిన్నోడా. రా.... రా... తిoడికాడ మొహమాటం వుండకూడదు  ” ఆ మాటలు వింటూ అప్పటిదాకా అతడు భోజనాల కోసం వెడుతున్నాడని అనుకున్నాం కానీ,  అతడు నేరుగా వడ్డనలోకి దిగిపోయాడు. మమ్మల్ని చూసి ఇంకో నలుగురు కుర్రాళ్ళు ముందుకు వచ్చారు.

“ చూడండి ముసలివాళ్ళు, చిన్న పిల్లోల్లు, ఆడోల్లు పని చేసి చేసీ  బాగా ఆకలిపైన వుండారు. ఎండకు గాలికి  ఇంకా ఆకలి పెరకతా వుంటుంది కడుపులో. ముందు వాళ్ళని కూర్చో మని చెప్పండి.  ” అంటూనే చురుగ్గా అతడు కదిలాడు. నిముషాల్లో అక్కడ అంతా సద్దుమనిగింది. కుర్చీలు కొన్ని దూరంగా వేయించడం, చేతులు కడుక్కోవడానికి దూరంగా బకెట్ నిండా ఉప్పునీళ్ళు తెప్పించడం, తినేసిన ఆకులు, ప్లాస్టిక్ గ్లాసులు పడేయటానికి వెదురు గంపలు పెట్టించడం అంతా చకచకా  జరిగిపోయింది.గంటన్నరలో భోజనాలు ముగిసాయి. ఆఖరి బంతిలో మేం కూర్చునే సరికి మాకు వడ్డించడానికి చాలామంది పోటీ పడ్డారు.

అప్పుడు అక్కడ ఎలాంటి మొహమాటాలు లేవు.వాళ్ళు ఎవరో, మాకు వరసకి ఏమవుతారో  కూడా నిజానికి మాకు తెలియదు.  సందడిగా మనుషులు కొందరు  ముందుకు వచ్చారు అంతే.!. మనుషులు మనుషుల పట్ల యెట్లా ఎందుకు స్పందిస్తారో అప్పుడు అర్థం అయ్యింది నాకు.

అయన బయలుదేరుతున్నపుడు బస్టాండు వరకూ నేను, మొగిలప్ప తోడుగా వెళ్ళినప్పుడు, అయన మేం వద్దంటున్నా వినకుండా టీ హోటల్ కు తీసుకు వెళ్ళినాం. టీ హోటలు ఓనరమ్మ విసనకర్రతో మొహానికి అడ్డంగా విసురుకుంటూ ఉంది. మేం కాస్సేపు నిలబడి చూసాం కానీ, టీ వేసే కుర్రాడు భోజనానికి వెళ్లి ఇంకా వచ్చినట్లు లేదు. చెక్క బెంచి పైన కూర్చుని, అప్పటిదాకా అతడ్ని అడగలనుకుని, అడగలేక పోయిన ప్రశ్నని  బయటకు తీసాం.

“ మీరు ఎందుకు పోలీసు ఉద్యోగం  వదులుకున్నారు మామా ? ”

ఆయన మా నుండి ఈ ప్రశ్న వస్తుందని ముందుగానే ఊహించినట్లు ఉన్నాడు. మా వైపు చూస్తూ చిన్నగా నవ్వినాడు. హోటల్ ఆమె వైపు, రోడ్డు వైపు, బస్టాండు లోకి పోతున్న ఆటో వైపు , రోడ్డుకు అటు వైపుగా నిలుచుని అదే పనిగా తోక ఊపుతున్న కుక్కని చూసాడు.మళ్ళీ మా వైపు తల తిప్పి చూస్తా అదే మాదిరి మెల్లగా పైకి కనపడీ, కనపడకుండా నవ్వినాడు.

“ వానలో మోబ్బులో ఆరోజు రాత్రి కదా నాకు ప్రాణం పోయినంత బాధయ్యింది. స్టేషన్ లో డ్యూటీ లో వుండినప్పుడు మనిషి ఎట్లా వుండల్లో తెలుసా...?” అని క్షణం ఆగి మా వైపు తేరిపారా చూసాడు, చూసి అతడే ఎంత మాత్రం ఆలస్యం లేకుండా జవాబు చెప్పేసాడు.

” ఎట్లుండాలో తెలుసునా? మనిషి మనిషిగా మాత్రం వుండ కూడదు.మనిషి పోలీసులాగే  ఉండల్ల. రాయిలాగా గట్టిగా నిలబడల్ల. కళ్ళ ముందర అన్యాయమే  జరిగినా చూస్తూ నెమ్మదిగా గుడ్దోని మాదిరి ఉండల్ల, ఏడుపులు ఎంత మాత్రం  వినిపించనంతగా చెవులు మూసుకోవల్ల  చిన్నోడా.. కొత్తగా ఉద్యోగంలో చేరినా కదా. అప్పుడు నాకు అదంతా తెలీదు. ఆ గొంతు ఎక్కడో తెలిసినట్లే అనిపించింది. ఆ మొహం సరిగ్గా కనపడలేదు కానీ ఎక్కడో బాగా చూసినట్లే అనిపించింది. మా హెడ్డు అప్పటికే  నన్ను దూరంగా లాగతానే వున్యాడు కానీ నాకే అర్థం కాలేదు....”  అని కాస్సేపు ఆగిన్నాడు.

 బహుశా ఆయన కళ్ళల్లో కన్నీల్లు ఇమిరి పోయినట్లున్నాయి. మొహంలో మార్పు కనిపించింది. కొన్ని క్షణాలు కళ్ళు మూసుకున్నాడు. ఈ లోగా చాయ్ వచ్చింది. “ఇంకొంచెం డికాషన్ వేసి ఆకు మార్చి స్ట్రాంగ్ గా ఇవ్వు బాబు”  అని మాత్రం అన్నాడు.ఆ గొంతు లోని స్థిరత్వo , అజ్ఞాపిస్తున్నట్లు వచ్చిన ఆ మాటల  తీవ్రతకి ఆ హోటలు కుర్రాడు మాత్రమే కాదు , మేం కూడా ఉలిక్కిపడ్డాం.కొన్ని క్షణాల్లోనే అయన తన దుఖపు జ్ఞాపకాల్లోంచి  తేరుకోవడం నాకు ఆశ్చర్యం అనిపించింది కానీ,  అట్లా ఆయన  తనను తాను  అట్లా సర్దుకోవటానికి ఎన్ని ఏండ్లు ఎన్ని విధాలుగా తనను తానూ సర్దుకుని ఉంటాడో అని అనిపించింది.

ఏమనుకున్నాడో ఏమో, ఆ టీ హోటలు కుర్రాడు మా గ్లాసులు కూడా మౌనంగా  వెనక్కి తీసేసుకున్నాడు. ఏమీ మాట్లాడే ప్రయత్నం చెయ్యలేదు.

 పోలీసు మునిరత్నం ఇప్పుడు పోలీసు కాదు.అయినా  పోలీసు క్రాప్ అట్లాగే మైంటైన్ చేస్తున్నాడు.ఆయన ఇప్పుడు పొలీసు ఉద్యోగంలో లేక పోవచ్చు. కానీ ఆ  గొంతులో ఏదో వుంది. అది కేవలం అధికారానికి సంభందించింది కాదు.కొంచెం ప్రేమా, కొంచెం మార్దవం, కొంచెం అనునయం, ధైర్యం, తెగింపు,నిలదీసి ప్రశ్నించే నిక్కచ్చితనం,  అన్నీ కలసిపోయిన గొంతు అది.ఒక్క మాటలో చెప్పాలంటే అతడి గొంతులో, మాటలో ఏదో క్లారిటీ వుంది.  

ఈ సారి గ్లాసులు మారాయి.

ముందు మాకు ఇచ్చిన ప్లాస్టిక్ కప్పులో పేపర్ కప్పులో కావు.

వాటి బదులు   స్టీలు గ్లాసులు వచ్చాయి.

 టీ ముందులాగా నీళ్ళు నీళ్ళుగా లేదు. చిక్కగా వుంది. స్ట్రాంగ్ గా వుంది. టీ టీ లాగే  వుంది.రంగు రుచి చిక్కదనం..పరిమళం అన్నీ ఉన్నాయి.

“ చాలసార్లు చెప్పినా విల్లు వినలే.ఇప్పుడు సూడు.. దీన్ని కదా   టీ అంటారు.” అన్నాడు మొగిలప్ప కళ్ళ నిండా నవ్వుతూ టీ ని ఇష్టంగా, సంతోషంగా  చప్పరిస్తూ...

“ అవునవును ఇది కదా టీ...”  అన్నాను నేను కూడా నవ్వుతూ.

హోటల్ ఓనర్ వైపు చూశాం. ఆమె కళ్ళు కొంచెం పెద్దవి చేసి  మమ్మల్నే చూస్తా వుంది. ఆమె కళ్ళల్లో విస్మయం,భయం, కంగారు.

“మార్పును చూసి తట్టుకోవడం ఎవరికైనా వెంటనే కష్టమే.!కొంచెం టైం పడుతుందిలే ..” అంటున్నాడు మా పోలీసు కాని  పోలీసు మామయ్య మునిరత్నం.ఇంకో  మాట కూడా అన్నాడు మొగిలప్ప భుజం పైన చెయ్యి వేసి..

“ముందు నువ్వు ఒకటే నేర్చుకోవల్ల పిల్లోడా . ఏదైనా సాధించాలి అనుకునే ఎరుకలవాడి  జీవితంలో భయంవుండకూడదు...ముందు మనిషనే వాడు  భయాన్ని నరికేయ్యాల్ల. నువ్వు ఏదైనా కల గంటే ముందు నువ్వు దేనికీ  భయపడొద్దు . ధైర్యంగా వుండు. అదే అన్నిజబ్బులకి మందు “.

అప్పుడు చాలా కాలం  తర్వాత  మొదటిసారి నాకు ఇంకో టీ తాగాలనిపించింది. వాళ్ళిద్దరి వైపు చూసాను, వేడి వేడిగా అందరికంటే ముందు ఖాలీ అయిన నా టీ కప్పు వైపు చూస్తా నవ్వుతున్నారు ఇద్దరూ.

ఇబ్రహీం రోడ్డు దాటుతున్నాడు.  ముసలితనాన్ని లెక్క చెయ్యకుండా అదే నిర్లక్ష్యంగా తలను అటు ఇటూ తిప్పుతూ మొహానికి పట్టిన చమటను విదిలించి పారేస్తూ,ఎండని, చలిని పట్టించుకోనట్లు,దేనితో సంభందమే  లేనట్లు, దృష్టి మొత్తం వెడుతున్న దారి మీదే  నిలిపి ఇబ్రహీం ఏకాగ్రతతో సరుకుల బండిని లాక్కుపోతున్నాడు

” బాబూ ఇంకో స్ట్రాంగ్ టీ.. వేడిగా చిక్కగా..  ”

అదే పనిగా 

కొట్టుకొంటోంది కిటికీ

పదేపదే 

వచ్చి పోయే గాలికి

        *

ఎక్కడదీగాలి?

ఎందుకింతలా యీ గాలి?

సంకెళ్లు తెంపుకున్న సమూహాల

పిడికెళ్లు పైకెత్తిన హోరు మోసుకుంటూ

చెట్లను

గుట్టలను

సచ్చుగా మొద్దునిద్రలో పడుండనీక

వొకటే పోరు గాలి

         *

చెరువుల వీపులపై సత్యవాక్యాలను రాస్తూ

దారుల చెవుల్లో పోరు రహస్యాలను పాడుతూ

అలలు అలలుగా కదిలి

ఎడతెరపి లేకుండా ఇంటిని చుట్టుముట్టిన గాలి

           *

అంతా పొరుగాలియేరు పారుతున్న బొమ్మ

చుట్టూ పొరుగాలివాగు సాగుతున్న చెమ్మ

           *

కిటికీలు

తలుపులు

గుండెల గోడల ఇళ్లు

అదే పనిగా కొట్టుకుంటున్నాయి

ఊరిలో

గాలి పోరులో..!

**      **      **

(కూలి బతుకులు  నవల  గత సంచిక తరువాయి భాగం )     

                                                                       8

            ఒక రోజు దిలీప్‍ క్వారికి పోయి నాన్నకు టిఫిన్‍ ఇచ్చి తిరిగి వస్తుంటే తోవలో మూసేసిన బాల కార్మికపాఠశాల వద్ద తన ఈడు వారైన పిల్లలు ఆటలు అడుతు కన్పించిండ్లు. అ ప్రయత్నంగానే దీలిప్‍ అటువైపు కదిలిండు.

            సునీల్‍ పొద్దంతా తిరిగి చిత్తుకాగితాలు ఎరుకొని వచ్చివాటిని అమ్మి అంతో ఇంతో సంపాదించి కుటుంబానికి సహయంగా ఉంటాడు.

            కూలీల పిల్లలు చాల మందికి చదువు సంద్యలులేవు. స్వతంత్య్రం వచ్చి ఇన్నెండ్లు గడిచిన పిల్లలకు చదువు అందని కుసుమమే అయింది.

            ఊరు రామగుండంలో ప్రభుత్వ స్కూలు ఒకటి కాని, పిల్లలు అంత దూరం పొయ్యిరావటం కష్టం. దానికి తోడు తల్లి దండ్రులు ఇద్దరు పనులు చేస్తేకాని పొట్టగడవని పరిస్థితిలో కాస్త పెద్ద పిల్లలు ఇంటికాడ ఉండి, తనకంటే చిన్న పిల్లలను చూసుకోవటమో, వంటకు అవసరమైన కర్రలో, బొగ్గులో ఎరుకరావటమో నీళ్ళుతేవటం వంటి పనులు చేస్తరు. కాస్త రెక్క ముదిరిన పిల్లలు ఎదో పనిలోకి పోతారు. క్యారీలల్లో హోటల్లలో ఇటుక బట్టీలల్లో చిన్న చిన్న వర్క్షాపుల్లో పనులకు కుదురు కుంటారు. లేకుంటే బుజానికి సంచులు వేలాడ వేసుకొని చిత్తుకాగితాలు ఇనుపసామన్లు ఏరుకుంటానే పొట్ట గడుపుతారు... ఎవ్వని శరీరంలో చటాకు మాంసం ఉండదు... అకలితో బరించక పోయిన మొఖలతో కంతలు తేలి బక్కచిక్కి ఉంటారు.

            సునీల్‍ తన చిత్తుకాగితాల సంచిని ప్రక్కన పడేసి కిరణ్‍తో గోలీలాటకు దిగిండు. సునీల్‍ ముందు కిరణ్‍ నిలువలేక పోతున్నాడు. తెచ్చుకున్న గోలీలన్ని పోగొట్టుకునే పరిస్థితి వచ్చింది. అ సమయంలో దీలిప్‍ కన్పించే సరికి కిరణ్‍కు ప్రాణంలేచి వచ్చింది.

            ‘‘అరేయ్‍ దిలీప్‍ నావంతు నువ్వు అడరా’’ అంటూ దీలిప్‍ను బ్రతిమిలాడిండు.

            దిలీప్‍ బెట్టుగా ‘‘నేను ఆడను’’ అన్నాడు.

            ‘‘అదే ఎందుకు’’

            ‘‘అది అంతే’’ అంటూ దిలీప్‍ మూతి బిగించిండు. కాని కిరణ్‍ చేతిలో మిలమిల లాడుతున్న నీలం రంగులో మెరిపోతున్న గోలీలను చూసి మనుసు ఉబలాట పడుతున్నా బింకానికి పోయిండు. అందుకు కారణం పోయి ఆదివారం సంతలో కిరణ్‍తో జరిగిన లొల్లి దిలీప్‍కు గుర్తుకు వచ్చింది.

            ప్రతి ఆదివారం ఎన్టిపిసి రోడ్డుకు ఇరువైపులా సంత జరుగుతుంది. చుట్టు ప్రక్కల ఊర్లనుండి కూరగాయలు అమ్మెటోళ్ళు వస్తరు. చీకటి పడేవేల వరకు అమ్ముకొని, పాడుబడి పోయి, పనికి రాని కూరగాయలు ఎమన్న ఉంటే తిరిగి తీసుక పోలేక పారబోసి పోతారు.

            అట్లా పారబోసిన కూరగాయల కోసం కూలి జనం ఎగబడుతారు. అందులో కాస్త మంచివి ఏరుకొని వచ్చి శుభ్రం చేసుకొని వండుకుంటారు.

            పోయిన ఆదివారం సంతలో పారబోసిన కూరగాయల చెత్తలో దిలీప్‍ వేలు పెట్టి వెతుకుతుంటే, పొపాటున వదిలేసిన క్యాబేజీ ముక్క ఒకటి కంట పడింది. దాన్ని ఇట్లా తీసుకోబోతుంటే ప్రక్కనే ఉన్నా కిరణ్‍లటుటకున దానిన అందుకొన్నాడు.

            ‘‘అదినాది నేను వెతుక్కుంటుంటే నువ్వోచ్చి తీస్కున్నవు’’ అంటూ దిలీప్‍ జగడానికి దిగిండు.

            ‘‘లేదు నేనే ముందు చూసిన అదినాదే’’ అంటూ కిరణ్‍ నిర్లక్ష్యంగా బదులిచ్చిండు.

            అట్లా ఇద్దరి మధ్య కొట్లాట మొదలైంది. అది చూసిన మాలిక్‍ బిహరీ వచ్చి వారిద్దరిని విడదీసి ‘‘మళ్ళి తన్నుకుంటే మీ ఇద్దరి వీపులు సాపు చేస్తా’’ అంటూ బెదిరించి ఎటోళ్ళను అటు వెళ్ల గొట్టిండు.

            దిలీప్‍కు అనాటి సంఘటన గుర్తుకొచ్చి బింకానికి పోయిండు.

            ‘‘వాడు ఆడుతే భయపడటానికి ఇక్కడెవ్వరు అడోళ్ళులేఉద’’ అంటూ సునీల్‍ సవాల్‍ వసిరిండు. దాంతో దిలీప్‍ రోషం పొడుచుకొచ్చింది.

            ‘సరే ఆడుచుద్దాం’’ ంటూ కిరణ్‍ చేతిలోని గోలీలు తీసుకొని ఆటు దిగిండు.

            దిలీప్‍ ఆట ముందు సునీల్‍ నిలువలేక పోయిండు. అంత వరదాక గెలుచుకున్న గోలీలన్ని పొగొట్టుకకునే సరికి కోపం వచ్చి తొండికి దిగిండు.

            ‘‘నేను నీలం చెప్పలే పలపిట్ట గోలీ చెపినా’’ అన్నాడు సునీల్‍...

            ‘‘లేదు నీలం గోలి చెప్పినవు ఇవన్ని నావే’’ అంటూ దిలీప్‍ మొండిగా బదులిచ్చిండు.

            అవసరమైతే తన్నులాటకైనా సిద్దమే అన్నట్టుగా ఉంది. సునీల్‍ దోరణి. వానితో కొట్లాడి గెలువటం కష్టం అని బావించిన కిరణ్‍...

            ‘‘నువ్వు తోండి ఆడుతనవు’’ అన్నాడు...

            ‘‘కాదునువ్వె తొండి’’ అన్నాడు సునీల్‍ మొండిగా...

            ‘అయితే మళ్ళీ ఆడుదాం’’ అంటూ దిలీప్‍ రాజీ మార్గం చూయించిండు.

            ‘సరే ఆడు’ అంటూ సునీల్‍ మళ్ళీ ఆటకు దిగిండు ఇంతలో చక్రదర్‍, దెవరాజు వచ్చిండ్లు. చక్రదర్‍ చేతిలోని ప్లాస్టిక్‍ సంచికేసి కిరణ్‍ ఆశగా చూసి అందులో ఏముందిరా’ అని అడిగిండు.

            చక్రదర్‍కు పదమూడేండ్లు. తండ్రి చనిపోయిండు. తల్లి కూలి పనిచేస్తది. చక్రదర్‍ రామగుండం ప్రాంతంలోనే అత్యంత అధునిక మైన అమూల్యబార్‍ అండ్‍ రెస్టారెంటులో రాత్రులు పనిచేస్తడు. నిరంతరం నీళ్లలో నానటం వలన వాని రెండు చెతివెళ్ళు చెడిపోయి పుండ్లయినవి.

            ‘‘ఏముందో చెప్పుకో’’ అంటూ చక్రదర్‍ రెండు చేతులు వెనక్కి పోనిచ్చి సంచిని దాచి ఊరించిండు.

            ‘నాకు తెలుసులే’ అన్నట్టుగా దిలీప్‍ కండ్లు చికిలించి ‘‘తినేది ఎంటో తెచ్చినవు’’ అన్నాడు.

            చక్రదర్‍ నిజమే అన్నట్టుగా కిలకిల నవ్వి సంచితెరిచిండు. అవి రాత్రి పనిలో నుండి వస్తూ తెచ్చిన మిగిలిపోయిన అహారపదార్థాలు. అందులో ఉండలా ఉన్న ఒక్కదాన్ని తీసి దిలీప్‍ చేతిలో పెట్టి ‘‘తిని ఏమిటో చెప్పు’’ అన్నాడు.

            మిగితా వాళ్ళు అశగా చూసిండ్లు.

            దిలీప్‍ లటుక్కున నోట్లో వేసుకొని నములుతూనే ‘ఎమో బాగుందీ’ అంటూ మళ్ళీ ఇంకోదాని కోసం చెయ్యి సాచిండు.

            చక్రదర్‍ అటువంటిదే తలోకటి ఇచ్చిండు.

            దేవరాజు బొమ్మలు ఎగరేసి ‘బాగుందే’’ అన్నాడు.

            ‘‘అవి చికెన్‍రోల్స్’’ అంటూ చక్రదర్‍ బొమ్మలెరేసిండు.

            ‘మరి అదేమిటి’ అంటూ సునీల్‍ సంచిలోకి తొంగి చూసిండు.

            చక్రదర్‍ సంచిలో చెయ్యిపెట్టి ప్రైయ్‍ చేసిన చికెన్‍లెగ్స్ బయిటికి తీసిండు. అది సగంతిని వదిలేసినవి. ప్లెట్లు కడిగెటప్పుడు వాటిని దాచిపెట్టి తెచ్చిండు. తలా ఒకటి ఇచ్చి తానోకటి తీసుకున్నడు.

            ‘‘వాళ్ళకు తినటం కూడా చేతకాదు’’ అన్నాడు చక్రదర్‍..

            ‘‘ఎంతో రుచిగా ఉన్నయ్‍ ఎందుకుతినరు’’అంటూ దిలీప్‍ అశ్చర్యపోయి అడిగిండు.

            ‘‘అసలు వాళ్ళకు ఆకాలి ఉంటే కదా.. ఇంక తాగి నోల్ల సంగతి చెప్పకు..పైసలంటే వొళ్ళకులెక్క ఉండదు.

            ‘‘ఒక ప్లెట్‍ చికన్‍ ధర ఎంతో తెలుసా?’’ అంటూ బొమ్మలు ఎగరెసిండు చక్రదర్‍...

            ఎవరు చెప్పలేక పోయిండ్లు.

            ‘‘నూటఅరువై’’ అంటూ చక్రదర్‍ తానే సమాదానం చెప్పిండు.

            ‘అబ్బో నూట అరువైయా’’ అంటు కిరణ్‍ నోరెల్ల బెట్టిండు.

            ‘‘ఒక్కరి కూలి’’ అన్నాడు దేవరాజ్‍..

            ‘‘గట్ల పైసల మొఖం చూసేటోళ్ళు ఎవరు అక్కడికి రారు... పెద్దపెద్ద కార్లు వేసుకొని బాయి దొరలు, కంట్రాక్టర్లు, రాజకీయనాయకులు, అలుకంగా పైసలు సంపాదించేటోళ్ళె వస్తరు’’ అన్నాడు చక్రదర్‍...

            చక్రదర్‍ తెచ్చిన సంచి మొత్తం కాళీ చేసిండ్లు.

            ఎర్రటి ఎండ దంచికొడ్తాంది. ఒళ్లంతా చీదర చీదరగా ఉంది.

            ఉండిఉండి చక్రదర్‍ ‘‘నాతో చెఱువుకు ఈత కొట్టెందుకు వచ్చేది ఎవరు’’ అంటూ అందరి మొఖంలోకి చూసిండు.

            చెఱువులో ఈత అనే సరికి అందరికి ఊషారు ఎత్తింది. నేను వస్తాను అని అందరు బూడిద చెఱువు కేసి బయలు దేరిండ్లు.

            క్రషర్‍ నగర్‍కు ఎగువన బూడిద చెఱువు ఉంది. ఎన్టిపిసిలో ప్రతి సం।।రము దాదాపు పది మిలియన్‍ టన్నులబొగ్గు కాలుస్తరు. పెద్దపెద్ద చిమ్నిలు నిరంతరం బొగ్గుపులుసు వాయువులను అకాశంలోకి చిమ్ముతు ఎటు పది ఊళ్ళపెట్టు వాతావరణాన్ని కలుషితం చేస్తుంది. నిరంతరం వెలువడి పొగ, దుమ్ముల వలన వర్షకాలంలో యూసిడ్‍ వర్షాలు కురిసిన సందర్భాలు ఉన్నాయి.

            ఎన్టిపసిలో కాలిన బొగ్గు బూడిదను నీళ్ళతో కలిపి బూడిద చెఱువులోకి మళ్ళిస్తరు. ఈ పక్రియ ఎండ్లకు ఎండ్లుగా సాగటం వలన ఒక్కడి వాతావరణం అంతా సన్నటి బూడిద పేరుక పోయింద. ఎండ కాలంలో ఎండకు ఎండి, గాలి దుమారం వచ్చినప్పుడు లేచిన బూడిద దుమ్ము చుట్టు ప్రక్క ప్రాంతాలను అక్రమిస్తుంది. బూడిద చెఱువు చూట్టూర ఎటు చూసిన కనుచూపు మేర చెట్టు చేమ, ఇండ్ల అంత బూడిద వర్ణంలోకి మారిపోయినవి.

            పర్యావరణ పరిరక్షణ చర్యలను సమర్ధవంతంగా అమలు జరిపినందుకు కాను రామగుండం ఎన్టిపిసి అనేక సార్లు జా•తీయస్థాయిలో బహుమతులు గులుచుకున్నది. కాని ఎన్టిపిసి నిర్మాణానికి భూములు ఇచ్చి బ్రతుకు కోల్లోపయిన చుట్టు ప్రక్కల గ్రామాల ప్రజల మొఖం మీద మాత్రం బూడిద పోసింది. అ కలుషిత బ్రతికే జనం ఊహించని రోగాలతో చనిపోవటం సర్వసాదారణమైంది.

            యాస్‍ ప్లాంటు దిగువన గుడిసెలు వేసుకొని నివసించే క్వారీ కూలీలకు, బయట నీళ్ళు దొరకక అ బూడిద చెఱువులోనే స్నానపానాదులు బట్టలు ఉతుక్కోవటం చేస్తుంటారు.

            నాథురాం వృద్దుడు. ఎనుబై ఎండ్లకు పైబడి ఉంటాడు. క్రషర్‍ నగర్‍లో అంత వయసువరకు బ్రతికిన వారు అరుదు. ఆయన కొడుకు ఇతూరాం కొడలు భగవతి వొడ్డరి  పని చేస్తరు. మనుమళ్ళు, మనవరాళ్ళు ఉన్నారు. నాథురాంది దుర్గుజిల్లా ఆయన అక్కడ చాల కాలం వ్యవసాయ చేసిండు. భార్య చనిపోయిన తరువాత ఒంటరివాడై కొడుకు పంచన చేరిండు.

            పొద్దంతా ఎండ చిటపటలాడించింది. ఉక్కపోతలో ఊపిరి సలుపనిస్తలేదు. చమటతో ఒళ్ళంత చిదర చీదరగా ఉంది. స్థానం చెద్దామంటే ఇంట్లో నీళ్లులేవు. అక్కడ కసికడు తోడుకుంటూ ప్రాణాలు నిలబెట్టుకుంటాండ్లు జనం.

            స్నానం చేసి వద్దామని మాసిన బట్టలు పట్టుకొని చెతకర్ర పుణుక్కుంటూ బూడిద చెఱువుకు వచ్చిండు.

            బూడిద చెఱువు ఒక ప్రక్క ఎండిపోయి బూడిద వర్ణపు మైదానంలా విశాల పరుచుకుంది. వెడుగాలలకు బూడిద సుడులు సుడులుగా లేస్తూ అకాశంలోకి ఎగ చిమ్ముతుంద.ఇ ఒక వైపున చెఱువు కట్టకు దిగువన నీళ్ళు పేరుకపోయి ఉన్నాయి. అక్కడున్న ఒక బండరాయి మీద నాథురాం బట్టలు ఉతుక్కుంటుంటే పిల్లలు స్నానికి వచ్చిండ్లు.

            బట్టలు విడిచేసి బిలబిల మంటూ వచ్చి పిల్లలు నీళ్ళలోకి దునికే సరికి నీళ్ళన్ని బురద బురదైనవి. నాథురాం కోపం వచ్చి ‘‘అరేయ్‍ నీల్లను బురద చెయ్యకుండ్లిరా’’ అంటూ అరిచిండు.

            కాని అమాట లేమి పిల్లలు విన్పించుకోవటం లేదు.

            బయట ఎండ వేడికి మురికి నీరే అయినా ఎంతో చల్లగా ఉన్నాయి. దేవరాజ్‍ నీళ్ళలో చాపలాగా ఈదుకుంటూ పోయిండు. అది చూసి చక్రదర్‍ బడబడ మంటూ కాళ్ళు తాడించుకుంటూ ఈతకు దిగిండు. కిరణ్‍కు ఈతరాదు. సునీల్‍కు ఎదో కొద్దిగా వచ్చు ‘‘ఈ పొరగాండ్లు చెప్పితే వినేట్టులేదు’’ అంటూ నాథురాం కోపంతో విసుక్కుంటూ ఉతికిన బట్టలను అరేసుకోవటానికి గట్టు మీదికి పోయిండు.

            చక్రదర్‍ తపతప కాల్లాడించుకుంటూ కాస్త ముందుకు పోయి అక్కడ అడుగున ఉన్న  బండ మీద నిలుచున్నడు.

            ‘‘ఇటు రండిరా ఇక్కడ ఎక్కువలోతులేదు’’ అంటూ కేకేసిండు.

            దేవరాజ్‍ ఈదుకుంటూ అటూ వైపు సాగిండు.

            ‘‘నేను వస్తున్నా’’ అంటూ సునీల్‍ కదిలిండు. అతన్ని అనుసరిస్తూ కిరణ్‍ కూడా బయలు దేరిండు.

            ఒడ్డున ఉన్న నాథురాం అది చూసి ‘‘అరేయ్‍ పిల్లలు అటు పోకుండ్లిరా అక్కడంత బురద ఉన్నది’’ అంటూ కేకేసిండు.

            కాని పిల్లలు ఆయన మాటలేమి పట్టించుకోలే...

            ‘‘అరేయ్‍ మీకేరా చెప్పేది.. అటు పోకుండ్లీ అక్కడంతా బురద ఉంది. బురదలో కూరుక పోతారు’’ అంటూ గట్టిగా అరిచిండు.

            అ మాటలేమి పట్టించుకోకుండానే సునీల్‍ నీళ్ళలో ముందు అడుగు వేసిండు. కిరణ్‍ అతన్ని అనుసరించిండు. నాలుగు అడుగులు వేసిండో లేదో సునీల్‍ బురుదలో కూరక పోతు ప్రక్కనే ఉన్నా కిరణ్‍ చెయ్యిని అసరగా అందుకున్నాడు. మరునిముషంలో ఇద్దురు మునిగిపోయిండ్లు.

            చక్రధర్‍ దిలీప్‍ ఒక్కసారే అది చూసిండ్లు.

            ‘‘మునిగి పోతాండ్లు... మునిగిపోతాండ్లు’’ అంటూ ఎడ్పు గొంతుతో చక్రధర్‍ పెద్దగా అరిచిండు.

            దిలీప్‍ ఒక్క క్షణం కూడా అలస్యం చెయ్యకుండా వాళ్లు మనిగిన దిక్కు ఈదుకుంటూ పోయి కిరణ్‍ జుట్టు అందుకొని బయిటికి లాగిండు. వెంటనే దేవరాజ్‍ చక్రధర్‍ అందుకొని ఒడ్డుకు చెర్చిండ్లు.

            అది చూసి నాథురాం పెద్దగా అరుచుకుంటూ చెఱువు కట్టమీదకి వచ్చి ‘‘అయ్యో పోరగాండ్లు మునిగి పోతాండ్లు’’ మునిగిపోతాండ్లు అంటూ సహయం కోసం చుట్టు చూసిండు.

            సరిగ్గా అసమయంలోనే చెఱువు కట్టమీద ట్రాక్టర్‍ ఒకటి పరుగున రావటం గమనించి దానికి అడ్డంపోయిన నాథురాం అపమన్నట్టు చెతులు రెండు బారచాపి ‘‘పొరగాండ్లు చెఱువుల మునిగి పోయిండ్లు’’ అంటూ దాదాపు ఎడుపు గొంతుతో అరవసాగిండు.

            లోడు కోసం క్వారికి పోతున్న శ్రీను నాథ్‍రాం అరుపులకు ట్రాక్టర్‍ అపి ‘‘ఎమైంది’’ అన్నాడు అథుర్దగా...

            ‘‘అదిగో అక్కడ చెఱువుల పిల్లలు మునిగిపోయిండ్లు’’అన్నాడు.

            చక్రధర్‍, దన్‍రాజ్‍ భయంతో ఎడుస్తూ పరుగునవచ్చి ‘‘అన్నా అక్కడ’’ అంటూ చెఱువు వైపు చూయించిండ్లు.

            శ్రీను క్షణం అలస్యం చేయకుండా ట్రాక్టర్‍ దిగి చెఱువు వైపు పరుగుత్తెండు. ఆయన వెంట అందరు పరుగు పెట్టిండ్లు.

            చక్రధర్‍, వెలెత్తి చూయిస్తూ అన్నా అక్కడ’’ అన్నాడు.

            శ్రీను బట్టలైన విప్పకుండా నీల్లలో దుమికిండు. ఆయన్ని అనుసరిస్తూ చక్రధర్‍,రన్‍రాజు కూడా నీళ్ళలోకి దిగిండ్లు...

            నీళ్ళలో మునిగి పోతున్న సునీల్‍, కిరణ్‍లను కాపాడటానికి ప్రయత్నించిన దిలీప్‍ కిరణ్‍ను బయిటికి లాగి, సునీల్‍ను అందుకోవటానికి చెయ్యి చాచిండు. కాని అప్పటికే నీళ్ళు మింగిన సునీల్‍ దీలిప్‍ చెయ్యి అందుకొని గట్టిగా వాటేసుకున్నాడు. దాంతో దిలీప్‍ కాళ్ళు చేతులు అడకుంటా అయిపోయి ఇద్దరు నీటమునిగిండ్లు.

            శ్రీను కాసేపు  నీళ్ళలో పిల్లలకోసం అటు ఇటు వెతుకు లాడిండు. చివరికి ఒక చోట పిల్లలు దొరికిండ్లు. చక్రధర్‍, దేవరాజ్‍ సహయంతో శ్రీను వాళ్ళను బయటకి తీసుక వచ్చిండ్లు. కాని అప్పటికే పిల్లలు నీళ్ళు మింగి ఊపిరాడక చనిపోయిండ్లు.

            దీలిప్‍ సునీల్‍ శవాలను చూసి చక్రధర్‍, దనరాజ్‍, కిరణ్‍ బెదిరిపోయి పెద్దగా ఎడ్వసాగిండ్లు.

            ముక్కు పచ్చలారని పిల్లల శవాలను చూసి శ్రీనుకు దు:ఖం అగలేదు.

            ‘‘కాస్త ముందైతే పొరగాండ్లు బ్రతికేటోళ్లు’’ అన్నాడు అవేదనతో...

            ‘‘ఆడికి నేను చెప్పుతూనే ఉన్నా, అటు పోకుండ్లిరా అని’’ కాని నామాట వినలేదు. నేను చూస్తుండగానే పిల్లలు పిడాత ప్రాణం పోయింది’’ అన్నాడు నాథురాం దు:ఖ పడుతూ...

            విషయం తెలిసి జనం పరుగున వచ్చిండ్లు దీలిప్‍ తండ్రి దేవ్‍కు కబురు పంపిండ్లు. సునీల్‍ వాళ్ళ తల్లి ండ్రులు వచ్చిండ్లు ఎడ్పులు అరుపులతో అక్కడ వాతావరణం గంభీరమైంది.

            దేవ్‍కు విషయం తెలిసి నెత్తి నోరు కొట్టుకుంటూ పరుగున వచ్చిండు. పిల్లవాని శవం మీద పడి హృదయ విదారకంగా రోదించిండు. అతన్ని అపటం ఎవరి తరం కాలేదు.

            ‘‘భార్య చనిపోయిన తరువాత పొల్లగాన్ని చూసుకుంటూ బ్రతుకుతాండు. ఉన్కొక్క పిల్లగాడు పాయే... పాపం ఎట్లా బ్రతుకుతడు’’ అంటూ చూడవచ్చిన జనం కన్నీరు కల్చిండ్లు.

            పోలీసులు వచ్చి శవాలను పోస్టు మార్టంకు పంపిండ్లు.

            ‘నిశద్ద ప్రాంతంలోకి పోయిన పిల్లలు ప్రమాదవశాత్తు నీట మునిగి చనిపోయిండ్లు. కావున అందుకు తమతప్పు ఏమి లేదంటూ ఎన్టిపిసి మెనేజుమెంటు తేల్చి చెప్పింది.

            ఎప్పటిటా కేసు ఎటు తేలలేదు. బూడిద చెఱువు లోకి, బూడిద కలిసిన నీళ్ళు ఎప్పటిలా వచ్చి చేరుతూనే ఉంది. దిగువన నివసించే క్రషర్‍ నగర్‍ వాసులు ఎప్పటిలాగే బూడిద చెఱువులో స్నానపానాదు నిర్వహించుకుంటూనే ఉన్నారు. అంతయదవిధిగా ఎమి జరుగనట్టుగానే జరిగిపోతున్నది.

            అ సంఘటన ను కాళ్లరచూసిన శ్రీను కొన్ని రోజుల దాక మనిషి కాలేక పోయిండు.

            కొడుకు చనిపోయిన తరువాత దేవ్‍కు జీవితం మీద ఆశపోయింది. కొన్ని రోజులకే అతను క్రషర్‍నగర్‍ వదిలేసి ఎటో పోయిండు.

(తరువాయి భాగం వచ్చే సంచికలో )

 కళ్లేపల్లె వెంకట  రమణాంబ - 1

1903 నుండి కీర్తనలు, కవిత్వం, వ్యాసాలు విస్తృతంగా వ్రాసిన కళ్లేపల్లె  వెంకట రమణమ్మ   హిందూసుందరి పత్రికకు మొసలికంటి రామాబాయమ్మ తరువాత 1913 నుండి  మాడభూషి చూడమ్మ తో పాటు సంపాదకురాలు.

ఈ  పత్రికను  స్థాపించిన  సత్తిరాజు సీతారామయ్య 1913 మార్చ్ సంచికలో స్వవిషయము అనే శీర్షికతో  సంపాదకీయ ప్రాయమైన రచన ఒకటి చేసాడు. అందులో ఆయన తాను 1902 ఏప్రిల్ నుండి   ఏలూరులో హిందూసుందరి పత్రికను నడుపుతున్న విషయాన్ని చెప్పి,  కాకినాడలో స్త్రీవిద్యాభివర్ధనీ సమాజాన్ని(నిజానికి ఇది కాకినాడ విద్యార్థినీ సమాజం)  స్థాపించి దానిని రిజిస్టర్ చేసి నిర్వహిస్తున్న కళ్లేపల్లి వెంకటరమణమ్మ(కొన్ని రచనలు కళ్లేపల్లె వెంకట రమణమాంబ అనే పేరుతో ప్రచురించబడటం , కొందరు ఆమెను అలాగే వ్యవహరించటం చూస్తాం) బాలాంత్రపు శేషమ్మ, మాడభూషి చూడమ్మ , దామెర్ల సీతమ్మ మొదలైన సోదరీమణుల సమూహం హిందూసుందరి పత్రికను నిర్వహించటంలో ఆసక్తి చూపి అడిగినందువల్ల ముద్రాయంత్రంతో సహా ఇచ్చివేస్తున్నట్లు పేర్కొన్నాడు. స్త్రీలకొరకు ఉద్దేశించబడిన హిందూసుందరి పత్రిక స్త్రీలే సంపూర్ణాధిపత్యం వహించి ప్రచురించ కంకణం కట్టుకొన్నందువల్ల మరింత అభివృద్ధిలోకి వస్తుందని ఆశాభావం వ్యక్తం చేసాడు. సుందరి కార్యస్థానం కాకినాడకు మారుతున్నదని చిరునామా మార్పును సూచిస్తూ ఒక ప్రకటన చేసాడు.

1913 జూన్ లో  11 వ సంపుటం ఒకటవ సంచిక వచ్చింది. జులైలో వచ్చిన  రెండవ  సంచిక పై సంపాదకులుగా మాడభూషి చూడమ్మ, కళ్ళేపల్లె వెంకటరమణమ్మల పేర్లు ఉన్నాయి. అందువల్ల పొత్తూరి వెంకటేశ్వర రావు గారు అన్నట్లుగా ఈ మార్పు 11 వ సంపుటి 9 వ సంచిక నుండి కాక 2 వ సంచిక నాటికే జరిగింది. ( ఆంధ్రజాతి అక్షర సంపద తెలుగు పత్రికలు , 2004, పు; 207 )1925 వరకు దాదాపు పన్నెండు ఏళ్ళు వాళ్ళే ఆ పత్రిక సంపాదకులు. ఆ తరువాత బాలాంత్రపు శేషమ్మ  సంపాదకత్వంలోకి మారింది ఆ పత్రిక.

సంపాదకులు  కావటానికి పదేళ్ల ముందు నుండే కళ్ళేపల్లె వెంకట రమణమ్మ  రచనలు హిందూసుందరి పత్రికలో ప్రచురించబడుతూ రావటం గమనించవచ్చు.ఆమె సాహిత్య జీవిత వివరాలు తెలుసుకొనటానికి  హిందూసుందరి 1910 డిసెంబర్ సంచిక లో మాడభూషి చూడమ్మ వ్రాసిన (‘శ్రీమతి కళ్లేపల్లె వెంకటరమణాంబ’) పరిచయ వ్యాసం ఒక్కటే ఆధారం. ఇద్దరూ స్త్రీవిద్యాభివర్ధినీ సమాజం కొరకు , హిందూ సుందరి పత్రిక కొరకు కలిసి పని చేశారు కనుక ఇది సాధికార సమాచారం. గంజాం జిల్లా బరంపురం మునసబు కోర్టులో ప్లీడరుగా పనిచేసిన కురవి రామశాస్త్రి వెంకట రమణమ్మ తండ్రి. తల్లి కామేశ్వరమ్మ.  1864 సెప్టెంబర్ 9 న ( రక్తాక్షి నామ సంవత్సర భాద్రపద శుక్ల నవమి)  రమణమ్మ పుట్టింది. కానీ యక్షగాన వాజ్మయ చరిత్రలో యస్వీ జోగారావు వెంకట రమణమ్మ వరలక్ష్మీ పూజావిధానం అనే యక్షగానం వ్రాసిందని పేర్కొంటూ ఆమె పుట్టింది 1875 అని , తల్లి పేరు కామనాంబ అని పేర్కొన్నారు.

వెంకట రమణమ్మ  తండ్రిది ఆధ్యాత్మిక చింతనా మార్గం. తల్లిది సద్గ్రంథ పఠన ప్రీతి. కూతురికి 8వ ఏట ఇచ్ఛాపురం కాపురస్తులైన కళ్లేపల్లె శివరామయ్య తో  పెళ్లి జరిపించారు. అత్త గారింట ఉండి ఆంగ్ల కళాశాలలో చదువుకొంటున్న శివరామయ్య భార్యకు ఇంటివద్ద చదువు చెప్పించటానికి అత్తమామలను ఒప్పించాడు.కాపురానికి వెళ్ళాక రమణమ్మ సంగీత విశారద అయిన అత్తగారు రత్నాచలాంబ వద్ద సంగీతం, ఆరుశాస్త్రాలలో పండితుడు అయిన మామగారు సీతా రామశాస్త్రి వద్ద సాహిత్యం అభ్యసించింది. కవిత్వం వ్రాసే విద్య పట్టుబడింది. లక్ష్మీ పూజ పాటల రచనతో కవితా వ్యాసంగం ప్రారంభమైంది. 14 ఏళ్ళ వయసుకు ఆమె చేసిన కృషి ఇది.

1878 నుండి ఇరవై ఏళ్లపాటు సంసార సంబంధ సమస్యలు , బరువు బాధ్యతల మధ్య గడిచింది. మరిది అకాల మరణం, ఆ దుఃఖంలో మునిగిన అత్తమామల సేవ, తల్లి మరణం , తండ్రి సంరక్షణ బాధ్యత , అత్తమామల మరణం, తండ్రి మరణం, అన్నగారి భార్య మరణం, పునర్వివాహం, ఆమె కాపురానికి రాకముందే అన్నగారి మరణం, వదిన గారికి తనకొడుకును దత్తత ఇయ్యటం ఈ మొదలైనవన్నీ జరిగాయి. 1898 నుండి మళ్ళీ ఆమె విద్య వ్యాసంగం , రచనా వ్యాసంగం కొనసాగాయి. శశిలేఖ, దేశోపకారి, కల్పలత  మొదలైన పత్రికలకు వ్రాస్తుండేది. అవి లభించి ఉంటే బహుశా తొలి ఆధునిక తెలుగు రచయిత్రిగా ఆమె పేరు ముందు చెప్పుకోవాలి అనుకొంటా. పెళ్లయి పిల్లలువున్న పెద్ద కూతరు , అయిదేళ్ల కొడుకు అకాల మరణం కృంగదీసినా కంటి చూపు దెబ్బతిన్నా విద్యావిషయ వ్యాసంగమే అన్నిటికీ ఊరటగా భావించింది. రచనలు చేస్తూ పత్రికలకు పంపుతూ వచ్చింది. లభిస్తున్నంతవరకు 1903 ఏప్రిల్ హిందూసుందరిలోని మంగళ హారతి ఆమె తొలి రచన.

1909 ఏప్రిల్ లో భర్త ఉద్యోగరీత్యా కాకినాడ రావటం ఆమె జీవితంలో ఒక మలుపు. పులుగుర్త లక్ష్మీ నరసమాంబ స్థాపించిన 1904 నాటి కాకినాడ విద్యార్థినీ సమాజం 1910లో పునరుద్ధరించబడే నాటికి కళ్లేపల్లె వెంకట రమణమ్మ కాకినాడలో ఉందన్నమాట. బాలాంత్రపు శేషమ్మ, మాడభూషి చూడమ్మ , దామెర్ల సీతమ్మలతో కలిసి దాని కార్యకలాపాలలో ఆమె చురుకైన పాత్ర నిర్వహించింది. అయిదుగురు కూతుళ్లు , ఇద్దరు కొడుకులు,  మనుమలు, మనుమరాళ్ళు ఉన్న  పెద్ద సంసారం నిర్వహించుకొంటూనే సమాజ దైనందిన వ్యవహారాలలోనే కాక కాకినాడలోనూ ఇతర ప్రాంతాలలోనూ జరిగే స్త్రీల సభలకు అధ్యక్షత వహించటం( 1910 జులై 8 న కాకినాడలో నర్సాపుర సంఘంవారి పరీక్షలలో ఉత్తీర్ణులైన స్త్రీలకు బహుమతి ప్రధానం చేసే సభకు  1913 జనవరి 3,4 తేదీలలో విజయనగరంలో  శ్రీ సత్య సంవర్ధినీ సమాజ ద్వితీయ వార్షిక సదస్సుకు అద్యక్షత వహించటం అలాంటి వాటిలో కొన్ని)  ఉపన్యసించటం, వ్రాయటం, పత్రికా సంపాదకత్వం మొదలైన పనులతో తనను తాను నిలబెట్టుకొని నిరూపించుకున్నది వెంకట రమణమ్మ.  

  కళ్లేపల్లె  వెంకట రమణమ్మ రచనలను కీర్తనలు, కవిత్వం , వ్యాసం అని మూడు శీర్షికల క్రింద పరిశీలించవచ్చు.

                                                           1

స్త్రీల జీవితంలో ఇంటి పని , పిల్లల పెంపకంతో పాటు పూజలు, వ్రతాలు కూడా ప్రముఖ పాత్ర వహిస్తాయి. మగవాళ్ళు చదువుకొని ఉద్యోగస్తులై ఆధునిక జీవన మార్గంలో ఉన్నా కుటుంబ సం ప్రదాయ సంస్కృతులు కాపాడవలసినవాళ్లు మహిళలే అయ్యారు. నిత్య పూజ తో పాటు  ఐదవతనాన్ని , ఐశ్వర్యాన్ని, బిడ్డల క్షేమాన్ని ఆశించి స్త్రీలు పెట్టవలసిన నోములు, వ్రతాలు ఎన్నో రూపొందాయి. ఆధునిక యుగంలో వ్రత  విధానాలను  అచ్చువేసి మరీ ప్రచారం చేశారు. ఆయా సందర్భాలలో స్త్రీలు అల్లుకొని పాడే పాటలు కూడా ఆ క్రమంలోనే పత్రికలు ప్రచురించ దగినవి అయినాయి. అట్లా కళ్లేపల్లె వెంకట రమణమ్మ వ్రాసిన పాటలు హిందూసుందరి పత్రికలో ప్రచురించబడ్డాయి. 1903 ఏప్రిల్, మే , సెప్టెంబర్ అక్టోబర్  సంచికల లో ఆమె వ్రాసిన మూడు  మంగళ హారతులు అచ్చు అయ్యాయి. వ్రతవిధానం  అంతా పూర్తయ్యాక నైవేద్యం పెట్టి కర్పూర హారతి ఇస్తూ పాడే పాటలు మంగళ హారతులు.

‘మంగళ హారతులీరె మాహాలక్ష్మికి రంగని పట్టంపు రాణి కి రాజీవాక్షికి’ అనే పల్లవితో ప్రారంభమై అయిదు చరణాలతో   ఉన్న మంగళ హారతి ఒకటి ( ఏప్రిల్ , 1903). అయిదవ చరణంలో లక్ష్మికి గరితలందరును హారతి ఇయ్యాలని చెబుతూ ఆ లక్ష్మికి  ‘ కరుణ కళ్లేపల్లె వేంకట రమణమను - నిరతము రక్షించునది అన్న విశేషణాన్ని చేర్చింది. ఆ రకంగా పాటతో పాటు తన పేరునూ అక్షర బద్ధం చేసింది.   భ్యాగ్ రాగంలో రూపకతాళం లో ఈ పాట పాడుకోవాలన్న సూచన కూడా వుంది. రెండవ మంగళ హారతి ( మే , 1903) కొంత ప్రత్యేకమైనది.  మంగళ హారతి ఇయ్యవలసినది   శ్రీమహావిష్ణువుకు. కానీ ప్రత్యక్షంగా ఆయన విశేషగుణాలను స్తుతిస్తున్నట్లు కాక పాత్రలను ప్రవేశపెట్టి , సంభాషణలతో కూడిన నాటకాన్ని దృశ్యమానం చేస్తున్నట్లు ఈ మంగళ హారతిని రచించటం విశేషం.

“వనజయో గిరిజయో వాణియో యనదగి జనుచున్నావిపుడు రుక్మిణిరొ ఎక్కడికే” అని ఒక ప్రశ్న … “వనధి దాగిన సోమకుని జంపి శ్రుతులు దెచ్చిన మత్స్యమూర్తి శ్రీ నరుని సన్నిధికే”  అని రుక్మిణి జవాబు మొదటి చరణం అది కాగానే “మంగళం మంగళం భవంతువే” అన్న పల్లవి. అష్టభార్యలలో మిగిలిన  సత్యభామ, జాంబవతి , లక్షణ, మిత్రవింద, కాళింది, నాగ్నజిత్తి , భద్ర లతో పాటు నీళా , రాధ లను కూడా సంబోధిస్తూ ఇలాంటి ప్రశ్నలు, వాటికి వాళ్ళ సమాధానాలు ఒక్కొక్క చరణంగా మొత్తం పది చరణాల పాట ఇది. ప్రతి చరణం తరువాత  “మంగళం మంగళం భవంతువే” అన్న పల్లవి పునరావృతమవుతుంది. పది చరణాలలో పదిమంది స్త్రీలను ప్రత్యేక విశేషణాలతో సంబోధిస్తూ ఎక్కడికి వెళ్తున్నావు అనే ప్రశ్న ఉంటుంది.  రుక్మిణి ముగురమ్మల మూలపుటమ్మ , సత్యభామ మన్మధుడి చేతి బాణం, జాంబవతి శృంగార మూర్తి, చేతిగాజుల చరణమంజీరముల రవళి లక్షణ, చీకటిలో మెరిసే పాపిటబొట్టు కలిగిన మిత్రవింద, కొప్పులో పూలు కదిలే కాళింది, చెలికత్తె భుజం మీద చెయ్యివేసి వెళ్లే భద్ర , ముత్యపు ముక్కెర మెరిసే నాగ్నజితి , అద్దంలాంటి చెక్కిళ్ళ నిగనిగల నీళా , ముస్తాబైన రాధ చలన చైతన్యాలతో  సందడి చేస్తుంటారు ఈ చరణాలలో. ఆ పదిమందీ  శ్రీ కృష్ణుడిని  ప్రియుడు అని ఆరాధించే స్త్రీలు. వాళ్ళతో ఈ మంగళ హారతి పాడుకొనే స్త్రీలు ఐక్యత సంభావించటానికి వీలుంది.

స్త్రీలు అనేకులు. వాళ్ళ ఆరాధ్యదైవం శ్రీకృష్ణుడు ఒక్కడే. ప్రతి స్త్రీ కృష్ణుడిని సంభావించే తీరు భిన్నభిన్నం. రుక్మిణికి ఆయన మత్స్యావతారమెత్తిన వేదో ద్ధారకుడు. సత్యకు దేవతల కు అమృతం సంపాదించి పెట్టటానికి కూర్మావతారం ఎత్తిన మూర్తి. జాంబవతికి హిరణ్యాక్షుడిని చంపటానికి వరాహావతారం దాల్చినవాడు. లక్షణకు ప్రహ్లాదుడిని కాచిన నరసింహమూర్తి. మిత్రవిందకు బలిని పాతాళానికి తొక్కిన వామనమూర్తి. కాళిందికి రావణ సంహారం  చేసిన శ్రీరామచంద్రుడు. భద్రకు పరశురామ అవతారం. నాగ్నజిత్తి కి గోపాలకృష్ణుడు. నీళా దేవికి బుద్ధుడు. రాధాదేవికి కళ్లేపల్లె వేంకటరమణాంబను బ్రోచే కల్కి అవతారం. పదిమంది ప్రియులైన స్త్రీల ముఖంగా శ్రీమహావిష్ణువుకు సంబంధించిన పది అవతారాలను స్తుతియింప చేసి ఒక్కొక అవతారానికి మంగళం మంగళం అని హారతి ఇయ్యటం ఈ రచనలోని విశేషం. మధురభక్తి,  దశావతార కథన స్తోత్రాల కదంబ  కథన గానం ఈ మంగళ హారతి.

ఒక నాయకుడు పదిమంది నాయికలు. ప్రియుడి కోసం బయలుదేరిన నాయికను ఎక్కడికి అని ప్రశ్నించి నాయికా ముఖంగా నాయకుడిపట్ల అభిమాన అనురాగాల ప్రదర్శన పద్ధతి భామాకలాపం వంటి నృత్య రీతిలో , యక్షగాన సంప్రదాయంలో ప్రముఖంగా ఉంటుంది. కళ్లేపల్లె వెంకటరమణమ్మ వ్రాసినట్లు చెప్పబడుతున్న ‘వరలక్ష్మీ పూజావిధానం’ యక్షగానం లభించటం లేదుగానీ ఈ మంగళ హారతి వెంకటరమణమ్మ యక్షగాన రచనా సామర్ధ్యాన్ని తెలుసుకొనటానికి చక్కగా ఉపయోగపడుతుంది. సురట రాగం, ఆట తాళం లో పాడవలసిన మంగళహారతి ఇది.

మూడవ మంగళ హారతికి ( సెప్టెంబర్- అక్టోబర్ 1903) ఉద్దిష్ట దైవం శివుడు. మంగళ మనరె యో యంగనామణులారా అంగజహరునకు గంగోత్తమాంగునకు అనే పల్లవి, ఏడు చరణాలు ఉన్నాయి. హిమాలయాలలో తపస్సుచేసి మన్మధుడిని చంపిన శివుడు, దక్షుడిని శిక్షించిన శివుడు, త్రిపురాసుడిని సంహరించిన శివుడు, అమృతమధనం సందర్భంలో పుట్టిన విషాన్ని తగిన శివుడు, బాణుని కొరకు హరితో పోరిన శివుడు, కిరాతరూపుడైన శివుడు  ఈ మంగళ హారతిలో  ప్రస్తుతించబడ్డారు. కళ్లేపల్లె వేంకట రమణాంబను ఏలే చంద్రశేఖరునికి మంగళం అంటూ ముగుస్తుంది.

మంగళ హారతులతోపాటు రమణాంబ కీర్తనలు కూడా రచించింది. కీర్తనకు మంగళహారతికి వలే పూజా సందర్భం ఉండదు. అవి కేవలం ఇష్ట దైవం పట్ల తన భక్తి ప్రపత్తులను వ్యక్తీకరిస్తూ గానం చేయబడేవి. పల్లవి , చరణాలు వీటిలో కూడా ఉంటాయి. ‘శరణు శరణు శ్రీలక్ష్మీ- మాహాలక్ష్మి శరణు శరణు శ్రీలక్ష్మి’ పల్లవిగా అయిదుచరణాల శ్రీలక్ష్మీ సంకీర్తన ఒకటి ( ఏప్రిల్ 1903)  వందనమే యిందిరా వందనమే అనే పల్లవితో నాలుగు చరణాల కీర్తన మరొకటి. ( సెప్టెంబర్, అక్టోబర్ 1903) రెండింటిలోనూ చివరి చరణం లో రచయిత్రి పేరు వస్తుంది.

తులసి పూజా విధానాన్ని పాటగా చేసింది వెంకట రమణమ్మ ( 1903 మే) శ్రీ రమేశ మస్తకంబునా శోభిల్లు వారిజాక్షి బృందావతీ అని మొదలై ధ్యానం , ఆవాహనం, ఆచమనం, వస్త్రం ఇచ్చి నగల అలంకరణ , పుష్పాలంకరణ చేసి  ఆవు నేతి దీపంపెట్టి పూజించి   నైవేద్యం,  మంచినీళ్లు  ఆకువక్కలు  సమర్పించి మంత్రపుష్పం చదివి నమస్కరించి అపరాధ క్షమాణాలు కోరి ఐదవతనం, విద్య , భక్తి , సంతానం, ఆయురారోగ్య ఐశ్వర్యాలు కోరుతూ పూజ పూర్తి చేయాలని ఈ పాటలో ఆమె చెప్పింది. కళ్లేపల్లె వేంకట రామణమాంబ  సాటిలేని భక్తితో చేసిన ఈ పద్ధతిలోనే స్త్రీలు తులసిని పూజించి ఆమె దయను, కోరిన వరాలను పొందవచ్చునని పాటను ముగించింది.

జీవితంలో స్త్రీల పనులన్నీ పాటలతో ముడిపడ్డవే. నాట్లు వేయటం, కలుపుతీయటం దంచటం, విసరటం, చల్ల చిలకటం, పిల్లలను లాలించటం, పోషించటం అన్నిటినీ అనుసరించి వచ్చేది పాట. ఈ గానోత్సవం పెళ్లిళ్లు మొదలైన సందర్భాలలో ప్రవాహమై సాగుతుంటుంది. ఇందుకు సంగీతం నేర్చుకున్నారా అన్నదానితో ప్రమేయమే లేదు. మా అమ్మ చెప్తుండేది పెళ్లి అంటే వరసైన వాళ్ళను ఆటపట్టించేవి, భోజనాలు తదితర సందర్భాలలో పాడటానికి అనువైన పాటలు పెద్దవాళ్ళనో , సావాసకత్తెలనో అడిగి రాసుకొనటం , అభ్యాసం చేయటం తో ముందు నుండే సందడి గా ఉండేదని. ఆమె చేతివ్రాత పాటల పుస్తకం కూడా ఒకటి నాకు గుర్తు. ఇదంతా చెప్పటం ఎందుకంటే ఇలా జీవిత చక్ర సంబరాలలో భాగంగా పాటలు మూడు రమణమ్మ వ్రాసింది కనుక.

వాటిలో మేలుకొలుపు పాట( డిసెంబర్, 1903) ఒకటి . లాలిపాట( జనవరి 1904)  మరొకటి. పిల్లలను లేపటం, నిద్రపుచ్చటం ఇవి రెండూ తల్లులు చేసే పనులు. ఆ పనులను అందగింప చేసుకొనటానికి పాట అనుబంధం అయింది. ఇవే భగవంతుడికి సేవలు అయ్యాయి. రాజులకు భోగాలయ్యాయి. వెంకట రమణమ్మ వ్రాసిన మేలుకొలుపు పాట గానీ , లాలి పాట గానీ పిల్లల కోసం వ్రాసినవి కావు. రెండూ శ్రీమహాలక్ష్మి దేవిని సంబోధిస్తూ సేవించటంగా వ్రాసిన పాటలు. భూపాళ రాగం , ఆట తాళంలో పాడుకొనటానికి వ్రాసిన మేలుకొలుపు పాట సరళ సుందరం. తెల్లవారవచ్చెను మహాలక్ష్మి తెల్లవారవచ్చెను పల్లవి.  ‘తెల్లవార వచ్చె దిశల తెలుపు హెచ్చె(  బల్లవపాణిరో లేవమ్మా/ మల్లెపూల పరిమళముతో గాలి చల్లగావీచెను లేవమ్మా’   అని ప్రారంభించి మొత్తం పది చరణాలతో వ్రాసిన ఈ పాటలో  తెల్లవారేవేళ కోల్లా కొక్కొరోకోలు, , పూలవికాసం వాటిపై వాలే తుమ్మెదల రొద , పక్షుల కువకువలు, కాంతి తగ్గిన దీపాలు,  చంద్రాస్తమయ సూర్యోదయాల సొగసు  సహజసుందరంగా వర్ణితమయ్యాయి. మహాలక్ష్మి ఎందుకు లేవాలంటే  తన మదిలో  కోర్కెలు తీర్చటానికి, సేవించవచ్చిన చెలులను దయచూడటానికి, ‘సీతారామశాస్త్రి శిష్యురాల్గ వితము’ వినటానికి  అని చెప్తుంది. సీతారామ శాస్త్రి శిష్యురాలు వెంకట రమణమ్మే. సీతారామశాస్త్రి ఆమె మామగారు. ఆయన వద్దనే ఆమె కవిత్వం చెప్పగల ప్రతిభావ్యుత్పత్తులను సంపాదించుకున్నది.

ఇక లాలిపాట ( జనవరి 1904 ) శ్రీమహాలక్ష్మికి పవళింపు సేవ. లాలి శ్రీ మహాలక్ష్మి లాలి జయలక్ష్మి లాలి మోక్షలక్ష్మి  లాలి వరలక్ష్మీ అన్న పల్లవితో ఆరు చరణాలతో ఈ పాటను రచించింది. స్త్రీలు ఉయ్యాల బంగారు గొలుసులు పట్టుకొని చిరునవ్వులతో పులకాకంకిత శరీరులై , తల నుండి పూలు జారుతుండగా , నొప్పులు మెడమీద కదులుతుండగా చిరుచెమటలు జారగా  భక్తితో ఉయ్యాల వూపుతున్నారు నిదురపొమ్మని కోరుతుంది. ఈ పాటలోనూ మామగారి ప్రస్తావన ఉంది. కళ్లేపల్లె సీతారామకవిని వరములిడి రక్షించమని మహాలక్ష్మిని వేడుకొంటుంది. వరములిచ్చి  రక్షించమంటున్నది అంటే అప్పటికి ఆయన జీవించి ఉన్నట్లే. 1881లో  ఆయన చనిపోయినట్లు మాడభూషి చూడమ్మ వ్యాసం సాక్ష్యమిస్తున్నది. ( డిసెంబర్ 1910) కనుక ఈ  లాలిపాట 1881 కి ముందు రచన అయి ఉండాలి. అట్లగాయితే 1896- 98 లలో రచనలు చేసిన గుండు అచ్చమాంబ కన్నా పూర్వపు రచయిత్రి అవుతుంది కళ్లేపల్లె వెంకట రమణమ్మ.

స్త్రీల పాటలలో తలుపుదగ్గర పాటలు ఒకరకం. పెళ్లిళ్లలో వధూవరులను బయటి గడప దగ్గర ఆగి పేర్లు చెప్పించే వేడుక సందర్భగా పాడే పాటలు ఉంటాయి. ఏదో కారణాన అలిగిన భార్య గదిలోకి వెళ్లి తలుపు గడియపెట్టుకొన్నప్పుడు తలుపులోపల భార్యకు , బయటి భర్తకు జరిగే సంవాదం  రూపంలోనూ పాటలు ఉంటాయి. భర్త భార్యను తలుపుతీయమని వేడుకొనటం అందులో ప్రధానం. కళ్లేపల్లె వెంకటరమణమ్మ అలాంటి పాట  ఒకటి వ్రాసింది( జులై 1903) ఇది శివ పార్వతుల సంవాదం. పార్వతి శివుడి తలమీద గంగను చూచి కోపించి తలుపువేసుకొన్నది. శివుడు మూసిన తలుపు ముందు నిలబడి తన మీద అలక ఎందుకు  తలుపు తీయమని కోరతాడు. ఒక అందగత్తెను నెత్తిమీద పెట్టుకొని వస్తే తలుపెందుకు తీస్తాను అని ఆమె పంతాలాడుతుంది. తన నెత్తిమీద వున్నది గంగానది నమ్మమంటాడు. ఆమె నుదురు కనిపిస్తున్నదంటే అది సిగలోని చంద్రవంక అంటాడు. అలా నుదురు నుండి ప్రారంభించి ఆమె చెవులు, జడ, కనుబొమలు, ముఖము, ముంగురులు, ముక్కు , కన్నులు , ఆధరములు, చెక్కులు, కంఠము , చేతులు , పాలిండ్లు మొదలైన పాదాలవరకు , పాదాల గోళ్లవరకు ఉన్న అవయవాలను అన్నిటినీ గుర్తించి చెబుతూ అవి  స్త్రీవే   కాదా అని గౌరీ వేసే ఒక్కొక్క  సవాల్ కు శివుడు అవి స్త్రీ అవయవాలు కాదు నదీ సంబంధమైన పద్మాలు,  తుమ్మెదలు , నల్ల కలువలు, చేపలు, పగడపు తీగెలు, చేపల పొలుసులు , శంఖం , తామర కాడలు, పక్షులు, పర్వతాలు , ఇసుకతిన్నెలు అంటూ   నమ్మబలుకుతూ గంగానది నీ స్నేహాన్ని కోరుతున్నది అంగీకరించమని అడుగుతాడు. గంగతోడ రావోయి అని గౌరి  తలుపు తీయటంతో ఈ పాట  ముగుస్తుంది.  సాహిత్య ప్రపంచంలో స్త్రీల అవయవాలకు ఉపమానాలుగా స్థిరపడిన కవిసమయాల గురించిన సంపూర్ణ అవగాహనతో రూపకాలంకారాన్ని మొదటినుండి చివరివరకు ప్రయోగిస్తూ చేసిన చమత్కార రచన ఇది.

                                                                                               ( ఇంకా ఉంది )