ఎరికలోల్ల కథలు - 3 

అనుకుంటాం కానీ, అందరికీ ఆ భాగ్యం  దక్కదు.

ఆమె చనిపోయినప్పుడు ఆమె పాడె  వెనుక మూడు ట్రాక్టర్లు కదిలాయి. వాటినిండా పూలహారాలే.

” అదీ సావంటే. పుణ్యాత్మురాలు. నిద్రలో నవ్వతా నవ్వతానే పోయింది, ఏమి జనం, ఏమి జనం! ఇంత మంది యాడాడి నుంచి  వచ్చిoడారో ?.ఆ మనుషులేమి? ఆ పూలహారాలేమి? ఏమి జనం, సావు కూడా పెళ్లి లాంటిదంటే ఇట్లాంటిదేనేమో. ” అని జనం నోర్లు నొక్కుకున్నారు. ఇంకో మాట కూడా అనేశారు .      ” ఎరికిలోలల్లో  ఏ సావుకైనా పై కులమోల్లు ఇంత మంది వచ్చిండేది చూసినారా ? అదీ కాంతమ్మంటే!   ”    

ఎంతో మందిలో కొందరికే ఆ భాగ్యం దక్కుతుంది. ఒకళ్ళ గురించి పదిమంది పదికాలాల బాటూ మంచిగా  చెప్పుకున్నారంటే, అదే వాళ్ళు చేసుకున్నభాగ్యం.అట్లా భాగ్యవంతురాలనిపించుకున్న వాళ్ళల్లో మా అత్త పేరు తప్పకుండా వుంటుంది. ఆమె పేరు కాంతమ్మ.

ఆ పేరు చెప్తే జనాలకు ఆమె ఎవరో  కొంతమంది తెలీదని  చెపుతారు, కానీ  కొళాయి కాంతమ్మ  అంటే మాత్రం, పాతపేటలోనే కాదు, కొత్తపేటలో కూడా జనం ఆమె గురించి కథలు కథలుగా చెప్తారు. ఇంకో చిత్రం ఏమిటంటే, పెద్ద పెద్ద నాయకులకు లాగా చాలా  మందికి ఆమె ముఖ పరిచయం లేకపోయినా, ఆమె పేరు, ఆమె గురించిన సంగతులన్నీ చెప్పేస్తారు.అదీ ఆమె ప్రత్యేకత.

అట్లాగని ఆయమ్మ పెద్దగా చదువుకునిందని కాదు, పెద్ద  ఉద్యోగం చేసిందనీ కాదు. ఆమె సంపాదించిన ఆస్థిపాస్తులు ఏమీ లేవు. నిజానికి ఆమె ప్రత్యేకత అంటూ   ఏమీ లేదు. అయినా  “  హోల్  ఇలాకాలోనే  ఎరికిలోల్ల కాంతమ్మ  అంటేనే  వుండే గౌరవమే వేరు. ఆయమ్మ సెయ్యి మంచిది, ఆయమ్మ నోరు మంచిది . ఆయమ్మ గుణం మంచిది ” అని జనం అనటం  వెనకాల ఆమె నిలుపుకున్న పెద్దరికం అలాంటిది. పది మందిని సంపాదించుకున్న ఆమె మంచితనం అలాంటిది .

చిన్న బoకుఅంగడి పెట్టుకుని, ఆ చిన్న బంకులోనే  అన్నీ పొందిగ్గా  అమర్చి పెట్టేసేది. పాతపేటలో అప్పట్లో అంగళ్లు తక్కువ ఉండేవి. పలమనేరు వూరి మధ్యలో నాలుగో నంబరు జాతీయ రహదారి వెడుతుంది. యo.బి.టి. రోడ్డు అంటారు.మద్రాస్, బెంగుళూరు  గ్రాండ్ ట్రంక్ రోడ్డు. ఆ రోడ్డుకు అటు వైపు కొత్తపేట, ఇటు వైపు పాత పేట వుంటాయి. యస్టీ కాలనీ వుండేది పాతపేటలోనే. కాలనీలో జనమే కాదు చుట్టూ పక్కల ఆరేడు వీధుల్లో వాళ్లకి, ఎవరికేం కావాలన్నా, పదో ఇరవయ్యో సరుకు అప్పు కావాలన్నా , ముందుగా అందరికీ గుర్తుకు వచ్చేది కొళాయి కాంతమ్మ అంగడే .

రకరకాల  వస్తువులు, ఆకుకూరలు, కూరగాయలు, రోజువారీ, వారంవారీ కంతుల కింద  అప్పులు తీసుకునే వాళ్ళ కోసం , అప్పు జమా నిల్వలు చూపించే పాకెట్ సైజు  లెక్కల పుస్తకాలు,  బాండు పేపర్లు , రెవిన్యూ స్టాంపులు,స్కూలు పిల్లలకోసం పెన్నులు, పెన్సిళ్ళు, ఆడపిల్లలకు కావాల్సిన సామాగ్రి రకరకాల వస్తువులు ఆ చిన్నఅంగడి లోనే అందంగా అమర్చుకునేది.   ఆ కాలంలో నాల్గో, ఐదో క్లాసు చదివినారంటే ఈ కాలం డిగ్రీ వాళ్ళతో సమానం కదా ఆ చదువు. ఆమెకి లోక జ్ఞానం , జ్ఞాపకశక్తి రెండూ ఎక్కువే. ఏ లెక్క అయినా, ఎంత కాలం అయినా, ఎవురెవరు ఎంతెంత బాకీ వున్నారో ,ఆమె కాగితం , పెన్నూ వాడకుoడానే చెప్పేయగలదు. వినే వాళ్ళు మాత్రం వాళ్ళ వాళ్ళ నోటు పుస్తకాల్లోనో  , క్యాలండర్లోనో ,డైరీలలోనో వాళ్ళు రాసింది ఒకటికి రెండు సార్లు మళ్ళీ మళ్ళీ  తిప్పించి మళ్ళించి చూసుకునే వాళ్ళు. అన్నీ చూసుకుని ఆయమ్మ చెప్పిందే కరెక్ట్ అని ఒప్పుకునే వాళ్ళు.

వీధి కొళాయి దగ్గర రోజూ జరిగే పంచాయతీలను పెద్దరాయుడి మాదిరి తీర్చేది మా అత్త . కొళాయి దగ్గర ఎవరికీ పెద్దరికాలు లేవు. అక్కడ అందరూ సమానమే. ఒకరు గొప్ప అని కానీ, ఇంకొకరు తక్కువ  అని కానీ  తేడాలు అక్కడ లేవంటే ఆమె దశాబ్దాలుగా అమలు చేసిన  ఆ సమానత్వమే అందుకు కారణం.గలాటాలు,తోపులాటలు మాటల యుద్దాలు లేకుండా , వచ్చే నీళ్ళను సక్రమంగా అందరికీ అందేటట్లు ఆమె చూసేది. కొళాయి దగ్గరికి వచ్చేటప్పుడు ఆడవాళ్ళు కాళ్ళు, చేతులు, మొహాలు కడుక్కుని తల దువ్వుకుని శుభ్రంగా రావాలని పట్టు పట్టింది. ఎరికిలోళ్లు ఎందులోనూ తక్కువ కాదని ఇండ్లు వాకిళ్ళు శుభ్రంగా ఉంచుకోవాలని, ఉన్నంతలో శుభ్రతలో కూడా ముందు ఉండాలని ఆమె తనకులపోళ్లకు శతవిధాలా చెప్పుకొచ్చింది. పందులు మేపేవాళ్లయినా సరే అది  వృత్తి వరకే పరిమితం కావాలని, వాళ్ళ ఇళ్ళు వాకిళ్ళు పిల్లలు ఇంట్లో ఉండే వాళ్ళు శుభ్రంగా ఉండాలని, శుభ్రత ముఖ్యమని ఆమె ఆ కాలం నుంచే మనుషుల్ని మారుస్తూ వచ్చింది. పిల్లలు ఎవరు ఇంటిదగ్గర కనిపించినా బెత్తం తీసుకొని వాయించేది. ఎందుకు స్కూలుకు పోలేదా అని ఆరా తీసేది. ఆ పిల్లల అమ్మానాన్నలకు చదువు  విలువ గురించి హితబోధలు చేసేది.  కారణం లేకుండా ఒక పూట అయినా పిల్లలు స్కూల్ కు పోకపోతే ఆమె కంటికి కనిపించారంటే ఆమె అసలు ఒప్పుకునేది కాదు. ఆడపిల్లల్ని చదువు మానిపించే ప్రయత్నం చేసినా, చిన్న వయసులోనే పెళ్లి చేయాలని ప్రయత్నించినా, ఆమె ఆ ప్రయత్నాన్ని అడ్డుకునేది. వాళ్ళ పైన తిరగబడేది. ఆమెకు అంత శక్తి ఎక్కడి నుంచి వస్తుందో తెలియదు కానీ విపరీతంగా కొట్లాడేది. రచ్చ రచ్చ   చేసేది. వాళ్లను బ్రతిమలాడేది, ఏడ్చి మొత్తుకునేది, చేతులు పట్టుకుని అడుక్కునేది. పిల్లల గొంతులు కొయ్యవద్దని భవిష్యత్తు నాశనం చేయొద్దని ఆమె నచ్చచెప్పేది. కొనే శక్తి లేని పిల్లలు ఎంతో మందికి ఆయమ్మ  పలకా బలపాలు, పుస్తకాలు, పెన్సిల్లు, పెన్నులు ఉచితంగా ఇవ్వడం అందరికీ తెలుసు.

ఆడపిల్లలు మొగుడి దగ్గర దెబ్బలు తిని ఏడుస్తా కనిపించినా, ఆమె దగ్గర సలహా కోసం వచ్చినా  ఆమె పూనకం వచ్చినట్లు ఊగిపోయేది.

“  ఆడదనిపైన చెయ్యి చేసుకోవడం కూడా ఒక  మొగతనమేనారా ?ఎంతో మురిపంగా సాకి బిడ్డను ఇచ్చేది మొగోడి  వంశాన్ని నిలబెట్టే దానికి. భార్య అంటే  తల్లి తర్వాత తల్లి మొగోడికి. ఆ బుద్ధి మొగోల్లకి  ఉండల్ల. అత్త కూడా ఆ  మాదిరే తన కోడలిని చూసుకోవల్ల.ఒక  ఆడదానికి ఇంట్లో వుండే  ఆడోల్లు సప్పోర్ట్ ఇస్తే సాలు, ఇంకేమి అవసరం లే ..అప్పుడు ఏ మొగోడి చెయ్యి అయినా  పైకి  లేస్తుందా  ? ” అని వాదించేది.

ఆడోల్లకు చెప్పాల్సింది అడోల్లకి, మొగోల్లకి చెప్పాల్సింది మొగోల్లకి చెప్పేది. కులపోల్ల ఇంటి గలాటాలకి ఆడోల్లు నోర్లు లేనోళ్ళు, గట్టిగా మాట్లాడనోల్లు, మొగోల్లని నిలదీసే ధైర్యం లేనోల్లకి ఆమే ఒక ధైర్యం . వాళ్ళ తరపున ఆయమ్మే పంచాయతీలో మాట్లాడేది, వాదించేది.

“నమ్మినోల్లకి ప్రాణం  అయినా ఇస్తారు కానీ , ఎరికిలోల్లు ఎవురికీ నమ్మక ద్రోహం చెయ్యరు. ఎరికిలోల్ల ఇండ్లల్లో పుట్టుక పుట్టినాక ఒక తెగింపు ఉండల్ల బ్రతికేదానికి. మనం కరెక్టుగా వున్నప్పుడు ఏ ఆడదైనా ఏ మొగనాబట్టకైనా భయపడాల్సిన పనేముoడాది ? ”అని ఆడోల్లకి ధైర్యం చెప్పేది.

 

“ ఆడది వూరికే బోకులు తోమి, ఇల్లు వాకిలి పిల్లల్ని చూసుకుంటాను అంటే కుదిరే కాలం కాదుమ్మే ఇది. ఆడది కూడా ఏదో ఒక పని చెయ్యల్ల. కోళ్ళు పెంచుతారో , పందుల్ని  మేపుతారో, కూలికే పోతారో, ఆవుల్ని పెట్టుకుంటారో, గంపలు ,చేటలు, బుట్టలు అల్లుకుంటారో అది మీ ఇష్టం. మీ కష్టానికి ఓ విలువుండల్ల, మీ సంపాదనకో లెక్క వుండల్లoతే.   ” ఇదీ ఆమె అభిప్రాయం.

ఆమె ఇప్పుడు లేదు. చనిపోయి ఆరేళ్ళు అవుతోంది. ఎరుకల ఇండ్లల్లో ఎంతో మంది పిల్లల భవిష్యత్తును, ఎంతోమంది ఆడవాళ్ళ సంసారాలను కాపాడిన ఆమె గురించి దీపం పెట్టే ఏ ఇంట్లో అయినా తలుచుకోని వాళ్ళు ఉండరు.

మా నాయనకు వరసకు ఆమె చెల్లులు అవుతుంది. మా నాయనకు స్వంత అక్కా చెల్లెళ్ళు ఉన్నప్పటికీ, ఆ అత్తావాళ్ళకంటే కూడా  మాకు కాంతమ్మ అత్తే   ఎక్కువ. ఎందుకంటే ఆమె మా పట్ల కనపరచిన ఆపేక్ష అలాంటిది. మా అమ్మతో ఆమెకు గల స్నేహం అలాంటిది.  అందుకే  మా అత్త అంటే మాకు చాల ఇష్టం .

 “ ఆ యమ్మకు మనుషులంటే భలే ప్రీతీ నాయినా, మనుషులతో మాట్లాడకుండా వుండలేoదు.దారిలో పొయ్యేవాళ్ళు ఎవరైనా ఆయమ్మను మాట్లాడక పోయినా , ఆయమ్మే నొచ్చుకుని పిలిచి మరీ మాట్లాడేది. ఏం ఎత్తుకుని పోతామబ్బా.. ఉండేది నాలుగు నాల్లె. ఆ నాలుగు నాళ్ళు, నాలుగు నోళ్ళల్లో మంచి అనిపించుకుని పోతే పోలేదా. అంత మాత్రానికి కోపాలు, గొడవలు , అపార్థాలు దేనికి మనుషుల మధ్య ?“ అనేది.

అట్లా అనడటమే కాదు, అట్లానే బ్రతికింది కడదాకా . ఆయమ్మ ఎంత నిఖార్సైన మనిషంటే , ఒక్క ఉదాహరణ చాలు చెప్పటానికి.

ఎంత జ్వరం వచ్చినా, ఒళ్ళు నొప్పులు వచ్చినా, ఎట్లాంటి అనారోగ్యం ఎదురైనా సరే ఒక్క పూటంటే ఒక పూట అయినా ఆయమ్మ ఎవరింట్లో ఇంత ముద్ద తిని, చెయ్యి కడిగింది లేదు. చేసుకునే శక్తి వున్నప్పుడు తనే వండుకుని తినింది.కానీ  ఒంట్లో ఆ శక్తి లేకపోతే,  ఎంత సొంత మనుషులైన ఇంట్లో అయినా సరే, ఒక్క పూటైనా ఆమె  అన్నం తినింది లేదoటే ఆయమ్మ పట్టుదల ఏపాటిదో అర్థం అవుతుంది. ఆయమ్మకు ఒకరికి పెట్టడమే తెలుసు కానీ, ఒకరింట్లో తినడం తెలియదు. ఒకరికి ఇవ్వటమే కానీ ఇంకొళ్ల దగ్గర చెయ్యి చాపింది లేదు.

ఆమెకు అరవయ్యేళ్ళు కూడా రాకుండానే పెద్ద జబ్బు చేసింది. నోట్లో పుండు లేచింది. కొడుకులు, కూతుర్లకి ఆయమ్మ అంటే చాల ఇష్టం కదా, చాలామంది డాక్టర్ల వద్ద చూపించారు.పలమనేరు, చిత్తూరు, తిరుపతిలో పెద్ద పెద్ద ఆసుపత్రుల  వద్దే చూపించారు కానీ , డాక్టర్లు ఆమె బ్రతకదని చెప్పేసినారు.

 

చెప్పకూడదని అనుకున్నారు కానీ, ఆమెకు ఎవరూ  చెప్పకుండానే తన పరిస్థితి అర్థం అయిపోయింది. ముందు  బాగా ఏడ్చింది. ఆమెకు అసలే మనుషులంటే అకారణమైన ప్రేమ కాబట్టి , మనుషుల్ని తలచుకుని తలచుకుని , గుర్తు తెచ్చుకుని మరీ కుళ్ళి కుళ్ళి ఏడ్చింది. ఒక రాత్రి రెండు పగళ్ళు, తిండీ , నీళ్ళుమాని మరీ ఏడుస్తూ వుండి పోయింది . ఏమవుతుంది  ఈమె? అంత ధైర్యం గల మనిషి ఇట్లా అయిపోయిందే అని పిల్లలు భయపడిపోయారు.

కానీ ఏదో ఒక అధ్బుతం జరిగినట్లు ఆమెకు ఎక్కడినుంచి వచ్చిందో కానీ అంత ధైర్యం ఉన్నట్లుండి ఎక్కడి నుంచో వచ్చేసింది . అదిగో  ఆ మహత్తర క్షణం నుండి ఆమె మారిపోయింది.

అప్పటిదాకా ఆయమ్మతో యెట్లా మాట్లాడాలో,  ఆమెకు ఏం చెప్పి ఎట్లా ఓదార్చాలో అర్థం కాని కూతుర్లు, అల్లుళ్ళు, కొడుకు కోడలికి ఆమెలో వచ్చిన మార్పు ఒక షాక్ లాంటిది  . అంత వరకూ ఆమెకు ఇంట్లో ఏమి కుదిరితే అది తినడటమే అలవాటు. అది సద్దిది కావచ్చు, సంగటి కావచ్చు, చారు, ఊరిబిండి కావచ్చు, పచ్చిపులుసు కావచ్చు.ఆమె చిన్నపటినుండే చాల కష్టాల్లో పెరిగిన మనిషి కదా ఆమెకు అన్నం విలువ, ఆకలి విలువా బాగా తెలుసు.

అప్పట్లో ఆమె చిన్నతనంలో కరువు కాలంలో గంజి తాగి  బ్రతికిన మనిషి.అడవికి వెళ్లి కాయలు పండ్లు, మూలికలు, తేనె  తెచ్చి అమ్మి బ్రతికిన మనిషి.

“ అత్తా చెట్లు కొట్టడం కూడా పాపమే కదా, తెలిసి నేను ఏ పాపం చేయాలేదురా అబ్బోడా .. అంటా  ఉంటావు కదా ఎప్పుడూ ..” అని నేనోసారి మాటవరసకి ఆమెని అడిగేసాను.   

అప్పుడు ఆయమ్మ మొహంలోకి నవ్వు వచ్చింది.

ఎప్పుడూ వక్కాకు వేసుకుని నమిలి నమిలి ఆమె పళ్ళు ఎప్పుడో గారబట్టి పోయాయి.ఆమె నోరు అందుకే ఎప్పుడూ ఎర్రగానే వుంటుంది. వక్కా,ఆకూ లేకుండా ఆమెకు ఒక పూట కూడా గడవదు. ఆమె నడుముకు, ప్రత్యేకంగా టైలర్ ముందు నిలబడి మరి దగ్గరుండి కుట్టించుకున్న గుడ్డ సంచి వేలాడుతూ వుంటుంది ఎప్పుడూ. వక్కాకు తిత్తి అంటారు, దాన్ని నడుముకు ఎప్పుడూ చెక్కుకునే వుండేది. మూడు నాలుగు అరలు ఉండేవి ఆ సంచికి. ఒకదాంట్లో డబ్బు పెట్టుకునేది. ఇంకో దాంట్లో అవసరమైన మాత్రలు, ఇంకోదాంట్లో వక్కా ఆకు సరంజామా. ఆమెకు నైటీలు అలవాటు లేదు కాబట్టి రాత్రి నిద్రలో కూడా  వక్కాకు సంచిని ఆమె నడుముకే అంటిపెట్టుకుని  వుండేది .రకరకాల చీరరంగులకు జోడీ  కుదిరేవిధంగా ఆమె వక్కాకు తిత్తి  రకరకాల రంగుల్లో తయారుగా వుండేవి.

 “ అబ్బోడా నాకు ముందునుంచే పాప భయం ఎక్కువ, మీ తాత చిన్నయ్య మన  ఎరికిలోల్ల ఇండల్లో పుట్టల్సినోడు కాదు కదా, మమ్మల్ని యెట్లా పెంచినాడు అనుకున్యావు? చీమకు కూడా అపకారం సేయ్యకూడదని , పచ్చని చెట్టు  కొడితే మహా పాపం అని రోజూ పాఠo మాదిరి దినామ్మూ చెప్తానే కదా మమ్మల్ని పెంచినాడు.మీకు చెపితే నవ్వుకుంటారు కానీ,మా ఇంట్లోకి తేలు, జర్రి ఎన్నో మార్లు వచ్చింటాయి కానీ   ఒక్కసారి కూడా నేను చంపిన దాన్ని కాదు, పచ్చని మాను కొడితే పాపం అని కదా మా నాయన మాకు నేర్పించినాడు, అడవిలో ఎండుకట్టెలు ఏరుకుని సైకిల్ పైన పెట్టుకుని తోసుకుంటా తెచ్చేదాన్ని రా . సైకిల్ పైన ఫుల్లుగా కట్టెలు పేర్చుకుని తోక్కేది రాదు కదా అప్పట్లో , సైకిల్  తోసుకుంటా వచ్చేసే దాన్ని.మా వయసు మగోల్లకన్నా  నా సైకిల్ పైనే ఎక్కువ కట్టెలు ఉండేవి. ఏం?  మేం దేంట్లో తక్కువ?  మాకూ మొగోల్లకి ఇంత తేడా ఎందుకని  పోట్లాడే దాన్ని  ? ఆ తర్వాత కాలంలో  సైకిల్ నేర్చుకున్నా కానీ, ఆ తర్వాత తర్వాత వయసు బిడ్డ అని, నన్ను అడవికి పంపడం మాన్పించేసినాడు మా నాయన. ”.

ఆమె చిన్నతనంలోనే అన్ని పనులు, అన్ని విద్యలు నేర్చుకుంది. ఆమెకి చెట్లు ఎక్కడం కాయలు, పండ్లు, చింతాకులాంటివి కోయడం తెలుసు. దోటీతో చింతకాయలు రాల్చడం తెలుసు. చింతపండు కొట్టటం తెలుసు, రకరకాల మూలికావైద్యం తెలుసు. రెండు కాన్పులు అయ్యాక, మంత్రసాని పని కూడా నేర్చుకుంది. ఎవరికి ఏం సహాయం చేసినా ఎప్పుడూ ఆమె డబ్బు తీసుకోదు. మనిషికి మనిషి సాయం కదా అంటుంది.

మా అత్త  చెప్పక పోయినా అవన్నీ నాకు బాగా తెలిసిన విషయాలే. చిన్నప్పటి  నుండి మేం ఆమె గురించి కథలు కథలుగా వింటూ పెరిగిన వాళ్ల మే కదా.

అయినా నాకు మా అత్త నోటివెంట ఆమె చిన్నప్పటి సంగతులు వినటం ఎప్పుడూ ఇష్టంగానే వుంటుంది. ఆమెకు కూడా వాళ్ళ నాయన గురించి, మా నాయన గురించి మా అమ్మ గురించి చెప్పటంలో ఆమె కళ్ళనిండా, గొంతు నిండా  సంతోషం కనిపించేది.ఆమెకు ఎవరికీ లేనంత ఇష్టం మనుషులంటే బంధువులంటే ఎందుకు వుందో మాకు అర్థం అయ్యేది కాదు.

“ మా  నాయన మాకు నేర్పింది ఒకటే అబ్బోడా ధైర్యంగా బతకడం.  అది చాలు  అబ్బోడా. ధైర్యం ఉంటే చాలు  ఎట్లాగైనా తెగించి బ్రతికేయొచ్చు!  దేంట్లోనూ ఆడోల్లు మొగోల్లకంటే తక్కువేమీ కాదురా, ఎరికిలోల్లల్లోనే కాదు ఏ కులం లో అయినా అంతే .! ఆడోల్లు మగోల్లకన్నా తక్కువేమీ కాదు.!   ”

ఆ మాట అంటున్నప్పుడు ఆమె  స్థిరత్వం, ఆమె ధైర్యం ఆమె తెగింపు నాకు ఆమె మొహంలో స్పష్టంగా కనిపించేది.

అయినా ఆమె చివరిదినాల్లో ఎందర్ని కలవరించిందో, ఎందుకు కలవరించిందో మాకు సరిగ్గా తెలియదు. ఎంత బాధలో వున్నప్పటికీ ఆయమ్మ నాకు ఈ నొప్పి వుంది, ఇంత కష్టం ఉంది  అని చెప్పిందే లేదు. నోట్లోంచి ఒక్కమాట కానీ అరుపు కానీ, ఏడుపు కానీ బయటకు వచ్చిందే మాకు తెలియదు.

“ ఆ కాలం లో మొగ పిల్లోల్లని మాత్రమే మీ  నాయిన సదివించినాడు కదత్తా? నీ అన్నతమ్ములు అదే మా  చిన్నాయన పెద్దనాయన వాళ్ళు మాత్రం బాగా  చదువుకుని  ఉద్యోగాలు చేస్తా వుండారు. నీకు మాత్రం చదువు లేకుండా చేసినాడని  మీ నాయన పైన నీకు ఎప్పుడూ బాధ అనిపించలేదా అత్తా, కోపం రాలేదా?  ” అని అడిగినాను.

ఒక్క మాట కూడా వాళ్ళ నాన్నను పడనిచ్చేది కాదు మా అత్త . మా మామయ్య వాల్ల  గురించి కానీ, వాళ్ళ అమ్మ నాయన గురించి కానీ ఎవురేం మాట్లాడినా ఆమె గొమ్మునా  ఊరుకునేది, వాళ్ళ అత్తామామల గురించి కానీ, ఆడబిడ్డల గురించి కానీ ఏనాడూ ఎంత కోపం వచ్చినా, ఎంత బాధ కలిగినా నోరు తెరిచి ఒక్క  మాటైనా అనకపోవటం , ఇంటికి దూరం వెళ్లిపోయి, తన దారి తాను చూసుకున్న మా మామయ్యను సైతం    ఒక్క మాటైనా అనకపోవడం ఆమె వ్యక్తిత్వం అనుకుంటాను. వాళ్ళ అమ్మ నాన్నల గురించి మాత్రం ఒక్క మాట కూడా పడనిచ్చేది కాదు.

 “ మా నాయన తప్పేమీ లేదు అబ్బోడా. మా నాయన్ను గానా ఎవరైనా యేమైనా  అంటే వాళ్లకు కండ్లు పోతాయి . మా నాయన ముందే  చెప్పినాడు కానీ నేనే సరిగ్గా సదువుకోలేదు, సరిగ్గా సదువుకొని వుంటే ఏదో ఒక వుద్యోగం గ్యారంటీగా కొట్టేసి వుంటాను . నా జాతకమే మారిపోయి వుండేది. నా  పిల్లోల్లు ఇంకా బాగా సెటిల్ అయిండే  వాళ్ళు. సదువే బ్రతుకు అని మా నాయిన చెప్తానే వున్యాడు కానీ నా బుర్రకే ఎక్కలే .  ” ఇదీ మా అత్త మాట.

“ పెండ్లి అయినప్పటి నుంచి ఒక్క రోజైనా  నువ్వు మీ నాయనను తలచుకోకుండా , పొగడకుంటా వుంటావేమో అని ఎన్నో ఏండ్లుగా ఎదురు చూస్తానే ఉండాను కానీ, ఒక్క పొద్దైనా నీ నోట్లోంచి మీ నాయన మాట రాకుండా ఉన్నింది లేదు కదమ్మే.ఇంతగా ప్రేమించే కూతురు వుండటం మీ నాయన చేసుకున్న పున్నెం. ఇన్నేండ్లు గడచినా నువ్వు మీ నాయన్ని, ఇప్పుడికీ  తలచుకుంటా ఉండావు కానీ, నిన్ను నన్నూ ఇట్లా మన పిలకాయలు తలచుకుoటారంటావా ? మన పిల్లోల్లు రాబోయే కాలంలో ఎట్లుంటారో ఏమో “ ..అనే వాడు మా మామయ్య.

“ ఒకరిని ఆశించి ఏదైనా చేయడం దరిద్రం.పిల్లలు తమని  చూస్తారని ఏ  తల్లి తండ్రీ పిల్లల్ని  కనరు, పెంచరు . ఎవురి బ్రతుకు వాళ్ళదేబ్బా.. ”. ఇదీ ఆమె జవాబు, ఆమె వ్యక్తిత్వం కూడా!.

మా నాయన  చనిపోయినప్పుడు నేను తమ్ముడు  చాల చిన్న వాళ్ళం. మా అమ్మకు యెట్లా ధైర్యం చెప్పాలో, ఆమెను యెట్లా ఓదార్చాలో  మాకు తెలియదు. అదిగో సరిగ్గా అ సమయంలో మా అత్తే గనుక తోడు లేకుంటే మా అమ్మ ఏమై  పోయి ఉండేదో మాకు తెలియదు.

ఇప్పటికీ ఒక దృశ్యం నా కళ్ళ ముందు అట్లాగే  నిల్చిపోయింది. బహుశా ఆ దృశ్యం నేను బ్రతికి వుండేంత వరకూ  నాతోనే వుండి పోతుందేమో.!

బాగా వర్షం పడుతోంది. మా అమ్మ ఏడుస్తా పడుకుని వుంది. మాది పెంకుటిల్లు. అక్కడక్కడా కారుతోంది.  నేను, మా తమ్ముడు వాన నీళ్ళు  పడేచోటికి  బక్కెట్లు మారుస్తూ వున్నాం. నీళ్ళు నిండగానే రెండు చేతులతో బక్కెట్లు ఎత్తుకుని ఇంటి ముందు పారబోస్తున్నాం. ఆ రోజు మా అమ్మ ఉదయం నుండి అస్సలు ఏమీ తినలేదు. మేం ఎంత చెప్పినా  లేయ్యలేదు, ఏమీ  వండలేదు. హోటల్ నుండి అయినా ఏమైనా తెస్తాను మా అని అడిగినాను కానీ మా అమ్మ వద్దు అనింది.

వర్షం బాగా పెరిగి పోతోంది. చలి ఒక పక్క. అసలే మా ఊరిని పూర్ మెన్స్ ఊటి అంటారు, అంత చలి వుంటుంది  ఇక్కడ. మాకు ఆకలి అవతా  వుంది. నేను, మా తమ్ముడు ఇద్దరూ మగపిల్లలమే అమ్మకు. మగపిల్లమే అయినా మాకు ఇంటిపనులన్నీ  నేర్పించింది మా అమ్మ. చెత్తలు ఊడ్చటం , అంట్లు తోమడం, కల్లాపి చల్లి ముగ్గులు వెయ్యటం,వంట చెయ్యడo, బట్టలు ఉతకడం ఆన్నీ నేర్పింది మా అమ్మ. పని చేసేదాంట్లో  ఆడ పిల్లలు, మొగ పిల్లలు అనే  తేడా వుండకూడదు. మగపిల్లోల్లు పని చేసేదానికి నామోషి పడకుండా వుంటే చాలు, ఆడోల్ల జీవితాలు బాగుపడతాయి “ అనేదిమా అత్తయ్య అభిప్రాయం. మా అమ్మకు కూడా అదే నమ్మకం.

నిజానికి మా అమ్మకు ఆడపిల్లలంటే చాల ఇష్టం. అందుకే ఆడపిల్లలాగే  నాకు తలదువ్వి, రోజూ జడ వేసేది. మాకు మునిదేవర చేసి తల వెంట్రుకలు  మునీశ్వరుడికి సమర్పించే ఆనవాయితి ఉంది. తెల్లమచ్చ ఒక్కటి కూడా లేని నల్ల మేకపోతు కావాలి, పూజలు చేసి, అందరికి వండి పెట్టాలంటే విందుకు చాలా  డబ్బే అవుతుంది. అది లేక మా మునిదేవర వాయిదా పడుతూ వచ్చింది.ఆ మునిదేవర అయ్యేంత వరకూ తల వెంట్రుకలు  అట్లాగే వుంటాయి. జుట్టు కత్తరించడానికి వీల్లేదు. 

నేను ఉప్మా చేశాను కానీ అమ్మ తినలేదని మేం కూడా తినకుండా అట్లాగే ఉదయం నుండి పస్తు వుండి పోయాం.

“ అమ్మా నువ్వట్లా వుంటే మేం ఏం కావాలి, నిన్ను చూస్తా వుంటే  మాకు ఏడుపు ఆగడం లేదు , నువ్వు ధైర్యంగా  వుంటేకదా  మేo కూడా ధైర్యంగా వుంటాం, తినమ్మా ... ”  అని అప్పటికే చాలా సార్లు అమ్మను అడుకున్నాం..కానీ ఆమె మా మాట వినలేదు . మంచం పైనుండి లేవడం లేదు.

అంతకు ముందు రోజు రాత్రి కూడా ఆమె సరిగ్గా తినలేదు. కొన్ని సందర్భాలలో  ఆమె చాలా మొండి మనిషి.ఎవ్వరు ఎంత చెప్పినా వినే రకం కాదు.

యెట్లా చెయ్యాలి, ఆమె చేత ఇంత అన్నం తినిపించడం యెట్లా రా నాయనా అని మేం బాధ పడే టైంలో సరిగ్గా మా అత్త, భోరోమని కురుస్తున్న వర్షాన్ని అస్సలేమాత్రం లెక్క చెయ్యకుండా , చీరకొంగు తలపై కప్పుకుని, ఒడి లో రెండు స్టీల్ గిన్నెలు దాచి  పెట్టుకుని చీరకొంగు దాని చుట్టూ కప్పుకుని వర్షంలో తడుస్తా వేగంగా ఇంట్లోపలికి వచ్చింది. అప్పుడు వచ్చిన ఆ వాననీళ్ళ వాసన జీవితాంతం  చాల సందర్భాలలో నన్ను వెన్నాడుతూనే వుంది.అదొక వర్షం వాసనే కాదు, వర్షంలో తడచిన  మనిషి వాసన. పసి బిడ్డలాంటి, కన్నతల్లి లాంటి నిఖార్సైన మనిషి వాసన.!

“  వొదినా లెయ్యమ్మా, వేడి వేడిగా సంగటి, గురుగాకు తెచ్చినాను. అంగడి తలుపు కూడా ముయ్యలేదు. గభాలున తినేయ్యాల్లి. మా తల్లి కదా లేయ్యమ్మా. పిల్లోల్ల మొహాలు సూడు ఎట్లుoడాయో. నువ్వు అన్నమూ నీళ్ళు మానేసినంత మాత్రాన   , పోయిన మా అన్నేమైనా తిరిగొస్తాడా సెప్పు ?  ”

పసిబిడ్డను లేపినట్లు మా అమ్మను లేపి కూర్చోబెట్టింది. బలవంతాన మా అమ్మ చేత నాలుగు ముద్దలు తినిపించింది.

మా అమ్మ ఏమి చెప్పిందో ఏమో కానీ, మా అత్త ఆ రోజు నుండి మూడు నెలలు మా అమ్మకు తోడుగా పడుకునే దానికి, రాత్రి అన్నం తినేసి , మా అమ్మకు సంగటో, ఊరి బిండో, చింతాకు చారో, ఏదో ఒకటి అంత గిన్నెలో తీసుకుని మా ఇంటికి  వచ్చేసేది. అమ్మ  తినేసాక   ఇద్దరూ వక్కా ఆకు నమలుకుంటా, పాత  సంగతులెన్నో మాట్లాడుకుoటా రాత్రి పొద్దుపోయేదాకా మాట్లాడుకుంటా వుండి పోయే వాళ్ళు. వాళ్ళ బాల్యం వాళ్ళ కష్టాలు వాళ్ల దుఃఖాలు, వాళ్ల ఒంటరితనాలు ఆ కబుర్లు నిండా వినిపించేవి. ఒకరు ఏడిస్తే ఇంకొకరు ఓదార్చే వాళ్ళు. వాళ్ల తల్లిదండ్రుల్ని గుర్తుతెచ్చుకుని కళ్ళ నిండా నీళ్ళు పెట్టుకునేవాళ్ళు. 

హరికథలకి , భజనలకి, గుడులకి, సావిత్రి సినిమాలకి వాళ్ళు  ఇద్దరే  వెళ్లి వచ్చే వాళ్ళు. మా నాయన పోయిన దుఖం లోంచి మా అమ్మ బయట పడిందంటే దానికి  ఒకే కారణం మా కాంతమ్మ అత్తే ! 

తనకంటూ ఎప్పుడూ ఏమీ ప్రత్యేకంగా వండుకొని తినే అలవాటు లేని ఆయమ్మ, ఎప్పుడూ సంగటి ముద్దా,  చెట్నీలు ఊరిబిండి, గొజ్జు, చింతపండు రసంతోనే కాలం గడిపేసిన మా‌ కాంతమ్మ అత్త చివరి రోజుల్లో మాత్రం మనసు మార్చుకుంది. ఆ పది పదిహేను రోజులు ఆమె రాజీపడనే లేదు. తను  జీవితాంతం ఏం తినాలని ఇష్టపడి, ఏం తినకుండా నిరాసక్తంగా ఉండిపోయిందో అవన్నీ  కూతురి దగ్గర అడిగి మరి చేయించుకుని తినింది.

ఒక శుక్రవారం రోజు తలంటు పోసుకుని, ఆమెకు నచ్చిన పసుపు రంగు చీర కట్టుకుంది. కూతురిని చింతాకు వంకాయ పుల్లగూర ఉడుకుడుకు సంగటి చేసి పెట్టమని  అడిగింది . పుష్పమ్మకు వాళ్ళ అమ్మ అంటే ప్రాణం కదా, ఊరంతా తిరిగి ఎక్కడా చింతాకు మార్కెట్లో దొరక్క పోతే, యూనివర్సిటీ దగ్గరకు పోయి, చింతచెట్టు కొమ్మల్ని  దోటితో కిందకు వంచి లేత చింతాకు కోసుకుని వచ్చి లేత వంకాయలు తెచ్చి  వాల్లమ్మ కోరినట్లే చింతాకు, వంకాయ పుల్లగూర , ఉడుకుడుకు సంగటి చేసి పెట్టింది. ఇష్టంగా తినేసి దూరంగా పడేసిన వక్కా ఆకు తిత్తి వెతికి మరీ నడుముకి దోపుకుంది. డాక్టర్లు వద్దంటే ఒక్క మాటతో మానేసిన వక్కా ఆకు ఆరోజు మాత్రం  తెప్పించి వేసుకుంది. చాలా కాలం తర్వాత ఆమె నోరు మళ్లీ ఎర్రగా పండింది. అంత నీరసంలోనూ ఆమెకి ఎక్కడినుంచి అంత ఓపిక వచ్చిందో తెలియదు.

అప్పుడు మా అత్త మా అమ్మనే గుర్తు చేసుకుని కళ్ళ నిండా నీళ్ళు  పెట్టుకుoదని పుష్పమ్మ ఏడుస్తూ ఆ తర్వాత మా అత్త చావు  రోజు ఏడుపుల మధ్య దీర్ఘాలు తీస్తా,  చెపుతా వుంటే నాకు , మా తమ్ముడికి  కన్నీళ్ళు ఆగనే లేదు.  

“ మా వదిన జయమ్మ ఈ లోకంలో, ఈ కులంలో ,  ఈ కాలంలో ఉండాల్సిన మనిషే  కాదుమేయ్. అందుకే ఆ దేవుడు ఆయమ్మని తొందరగా పైకి తీసుకుని పోయినాడు. ఆ పిల్లోల్లు ఉత్త అమాయకులు. మంచి తప్ప చెడు తెలియయనోళ్ళు . ఈ మాయదారి  లోకంలో యెట్లా బ్రతకతారో ఏమో. కొంచెం వాళ్ళని  చూస్తా ఉండండి , అట్లాంటి అమాయకపు మనుషుల్ని కాపాడితేనే , దేవుడు మిమ్మల్ని సల్లగా చూస్తాడు. ఈ లోకంలో అమ్మా ,నాయన లేనోళ్ళకి చుట్టూరా  ఎంత మంది జనం వున్యా అనాధల కిందే లెక్క. ఆ బాధ  అనుభవించినోల్లకే  తెలుస్తుంది. ఆ బిడ్డలు జాగ్రత్తమేయ్. పైన నా కోసం మా జయమ్మ వక్కాఆకు తిత్తి చేతిలో పెట్టుకుని ఎదురు చూస్తా వుంటుంది. నేను పోయేటప్పుడు గుంతలో వక్కా ఆకుతో బాటూ  ఈ కూడే వేసి, మన్ను వేసేయ్యండిమేయ్. నేను కూడా  పోతాపోతా జయమ్మకి తీసుకుపోవల్ల కదా, ఏంతినిందో  ఎప్పుడు తింనింటుందో? మా వదిన సగం ఆకలి తోనే ఉంటుంది ఎప్పుడూ. వస్తా వస్తా నేను తప్పకుండా ఏదో ఒకటి తనకోసం తెస్తానని నమ్మకంతో ఎదురు చూస్తా వుంటుంది మే...    ”  

అంత స్నేహం, ఇష్టం మా అమ్మంటే .అంతటి అపేక్ష మా అమ్మంటే.ఆమె మాట ప్రకారమే, ఎవరు ఏమనుకున్నా, ఆకూవక్కా, దుగ్గూ సున్నం తో బాటూ, లేత  అరటి ఆకులో ఉడుకుడుకు సంగటి, కూరాకు గుంతలో ఆమెని పూడ్చేటప్పుడు ఆయమ్మ చెప్పినట్లే గుంతలో బద్రంగా  పెట్టేసినారు కాంతమ్మ బిడ్డలు. వాళ్ళ అమ్మ చెప్పిన మాట నిలబెట్టినారు. అంత ప్రేమ వాళ్లకు ఆయమ్మ అంటే.

బిడ్డలకు  ఆమె పెద్దగా ఆస్తుల్ని ఇచ్చింది లేదు. కానీ, లోకంలో చాలా మంది బిడ్డలకు ఇవ్వలేని ఆస్తిని మాత్రం ఆమె  ఇచ్చి వెళ్ళింది . అదేమిటి అంటారా ? ధైర్యంగా బతికే లక్షణం. మనుషుల్ని ప్రేమించే గుణం.! అంతకు మించి బిడ్డలకు తల్లి తండ్రులు ఇచ్చే ఆస్తి లోకం లో ఇంకేం ఉంటుంది ?

ఆయమ్మ సంపాదిoచుకున్నట్లే ఆయమ్మ బిడ్డలు కూడా చుట్టూ పది మందిని సంపాదించుకున్నారు.ఎరికిలోళ్ళు అనే పేరే లేకుండా,  అన్ని కులాలోల్లు వాల్లని సొంత మనుషుల్లా చూసుకుంటారంటే , బంధుత్వాల్ని కలుపుకుని, కులాంతరo చేసుకున్నారంటే , కులాన్ని మించిన మంచిగుణం, మంచితనం, మనిషితనం  వాళ్ళల్లో కనిపించబట్టే అని అందరూ అంటుంటారు.      

ఒక పండగ వచ్చినా, ఒక దేవర వచ్చినా, ఒక గొడవ వచ్చినా, ఏదైనా పంచాయతి  జరిగినా, మా ఇంట్లోనే కాదు, మొత్తం  ఎస్టీకాలనీలోనే  ఇప్పటికీ దేనికో ఒకదానికి ఆయమ్మ పేరు చెప్పుకోకుండా ఉండలేరు.

మా కాంతమ్మత్త చనిపోయినా, మా మాటల్లో, మనస్సులో, జ్ఞాపకాల్లో ఆమె సజీవంగానే వుందిప్పటికీ . మనుషుల మాటల్లో, మనస్సుల్లో, జ్ఞాపకాల్లో   బ్రతికి ఉండటమే కదా అమరత్వం అంటే? !

ఎన్నో పూలు తమకు తాముగా రాలి

భావితరాలకు విత్తనాలుగా మారి

 

పేదరికానికి, శ్రామికత్వానికి

సారుప్యతలు తప్ప సరిహద్దులండవని

"ప్రపంచ కార్మికులారా ఏకంకండ"ని

ఎలుగెత్తి చాటిన దినం

 

శ్రామికత్వం,సమైక్యత్వం,సమానత్వం

ప్రపంచ ప్రగతికి ప్రదీపికలుగా

విశ్వమానవ కార్మికతత్వమే

విశ్వమానవ సౌభ్రాతృత్వమని

పిడికిలెత్తి నినదించిన దినం

నేడే..."మే" డే...

*మే 01 "మే"డే సందర్భంగా...

 

(సైరన్ నవల గత సంచిక తరువాయి భాగం)                                                           

                                                                           34

            టెంటు సామాన్లు తీసుకెళ్లి - షామియానాతాళ్లు బిగించేసరికి తెల్లారే సమయం మూడయ్యింది. గంగాధర్‍, షరీప్‍, శంకరయ్య, సత్యం టెంటులోనే నిద్రపోయారు.

            ఏడుగంటల వరకే లోడింగు కార్మికులంతా టెంటుకు చేరుకున్నారు. ఎప్పటిలాగే షామియానా నిలబడి ఉన్నది. కార్మికులు, విస్తుపోయారు.

            మొగిలి, వెంకులు వాళ్లనలుగురిని యాపలకాడికి తీసుకపోయి - టిపిన్‍, చేయించారు. అందరు టెంటు చేరే సరికి ఉదయం ఎనిమిదియ్యింది.

            నిన్న అక్కడేమి జరుగనట్లు - లోడింగు కార్మికుల నిరవధిక సమ్మె అందులోని భాగంగా ఎప్పటిలాగే కార్యక్రమాలు కొనసాగుతూనే ఉన్నాయి.... వాల్‍పోస్టర్లు చూసి దాదాపు రెండు వందల మంది ఏఐటియుసి కార్యకర్తలు టెంటు దగ్గరికి చేరుకున్నారు.

            తొమ్మిది గంటలకు భాస్కర్‍రావు కారుమీద వచ్చికారు కొంచెం దూరంలో పెట్టి నలుగురు ఆపక్క ఈ పక్క నడువగా శిబిరం చేరుకున్నాడు.

            ‘‘కాలి కూలి కాముని పెంటయినంక దొరచ్చిండురా!’’ నారాయణ...

            ‘‘చెవులు ‘గోసిన కుక్కలోలె ఏందిర్ర? ఒకల మాట ఒకలకు కలువది... బండ కింద సేతులు వెట్టి బండ మీద ఎక్కి కూసున్నట్టున్నది ఏనివరుస’’ దుర్గయ్య...

            ఎందుకైనా మంచిదని గంగాధర్‍, షరీప్‍, సత్యం, శంకరయ్య శంకర్‍ - వెంకులుతో సహా వేపలకాడికి పోయిండ్లు.

            భాస్కర్‍రావు ముఖంలో కోపం... దుమదుమలాడుతూ - కాసేపు నిలబడ్డాడు... ఎవరో బెంచీ తెచ్చివేశారు. పదినిమిషాలు కూర్చుండి - కోపం తగ్గించుకున్నాడు...డెలిగేట్సుతో పాటు చుట్టు పక్కల యాభైగజాలు తిరిగి చూశాడు. తెగిపోయిన చెప్పులు, నెత్తురంటిన బొగ్గుపెళ్లలు - చిరిగిపోయిన బట్టలు - కర్రలు,రాడ్లు - దొరికాయి. అన్ని తీయించి శిబిరం కాడ పెట్టించాడు.

            ‘‘అయ్యా కామ్రేడ్‍! నిన్నలారీడ్రైవర్లు రాకపోతే మమ్ములందరిని సంపి - బొగ్గుకుప్పలకు పెట్రోలు పోసి మమ్ముల కాలవెట్టేటోల్లు. ఇరువై ఏండ్ల సంది గీ బొగ్గుల బొగ్గైనం దొరా!’’ కాటం చెంద్రయ్య నడిమందిలోనిలబడి భాస్కర్‍రావు’’ కామ్రేడ్స్! మీ పోరాట స్పూర్తికి లాల్‍సలాం - వాళ్లు పిచ్చికుక్కల తీర్గున్నరు. వాళ్లు భూస్వాముల గుండాలు - వాళ్లకు కారణకారక సంబంధాలు, కార్మికులు, యాజమాన్యం చట్టాలు ఏమి తెలియదు.’’

            ‘‘అయ్యా మా పెయ్యంత అగ్గి తార్గ మండుతంది. గంగరాయి లొట్టపీసు గవ్వన్ని చెప్పకుండ్లి - వాళ్లు మనలను కొడితే మన యూనియన్‍ఏం చేసింది?’’ పోచం...

            ‘‘నిన్నంతా పోలీసు స్టేషన్ల చుట్టుతిరిగిన - మనప్రతి నిధులు ము్య•మంత్రి దగ్గరికి పోయిండ్లు... గాయపడిన వాళ్లకు మన కామ్రేడ్స్ దగ్గరుండి ట్రీటుమెంటు చేయిస్తున్నారు. హైదరాబాదు నుండి డాక్టర్లను పిలిచాం’’

            ‘‘వాళ్లు సావగొట్టి సెవులు మూసినంక - మీరు కట్లు కడుతండ్లు - గంతేనా?’’ చంద్రయ్య...

            ‘‘ఆకలి దొర! మమ్ములాదుకునేటోడు లేడు. గ రాడికలోల్లు ఇంటికిన్ని బియ్యం పంచిండ్లు’’

            ‘‘మన కార్యకర్తలు మనిషి కోపది రూపాయులు ఇస్తారు’’

            ‘‘బస్‍ గది సంగతి - మరి మేనేజుమెంటు జంగవిల్లి తీర్గ నాసుబెట్టి కూసున్నది - మరి అడుగలేదా?’’

            ‘‘చర్చలు నడుస్తున్నయి, మీరు మీరు చూసుకొండ్లి యూనియన్ల కొట్లాటలకు మమ్ముల లాగకండి అన్నది మేనేజుమెంటు’’

            ‘‘ఇన్నారుల్లా మన పెద్దయ్య ముచ్చెట్లు - ఎవలేం చెయ్యరు? మనం పోరాటం చేయాలి’’

            ‘‘కామ్రేడ్స్ ఆవేశ పడకండి - వాళ్లు రెచ్చిపోయినప్పుడు మనం రెచ్చిపోతే - ఇదేసందని - యాజమాన్యం ప్రభుత్వం మనలందరిని మూసేత్తది.. ఈసమస్య కొలిక్కి వచ్చింది తీర నియ్యండి - మనం సింగరేణి అంతటా నిరవధిక సమ్మెకు పూనుకుందాం. శాంతించండి తప్పక విజయం సాధిస్తాం’’

            ‘‘మనం సచ్చినంక దినవారాలు సేత్తడట’’ తలో మాట - గోలగోలగా ఉంది. పదిగంటలయ్యిది. జనవరి మాఘీఎండలో కార్మికులు - ఆ బొగ్గుకుప్పలమధ్య శిబిరం దగ్గర ఏం చేయాలో తోచక - రాత్రి వాళ్లమీద జరిగిన దాడికి మండిపోతున్నారు.

            భాస్కర్‍ రావు అర్థాంతరంగా వెళ్లి పోయాడు... మరో పది నిమిషాలకు తలకు కట్టుకట్టుకొని ఇబ్రహీం చెయ్యికి పట్టేసుకొని - కొమురయ్య శిబిరం దగ్గరికి వచ్చారు. కార్మికులు వాళ్లను తడిమి తడిమి చూశారు. ఇంతలోనే గంగాధర్‍, శంకరయ్య, షరీప్‍, సత్యం, శంకర్‍, వెంకులు శిబిరం దగ్గరికి వచ్చారు. అక్కడున్న యూనియన్‍ వాళ్లంతా చుట్టు మూగారు.

            ‘‘ఊకే సిల్లర మాటలు, ఏతుల మాటలద్దు - మాశరీరం మండుతంది - ఊరేగింపు తీద్దాం - మేం ఇంక మీ గుండాతనం భరించమని చెప్పుదాం’’ నారాయణ ముందుకు నడిచిండు. డెలిగెట్లంత అరిచిండ్లు- గుండాగిరి నశించాలె’’ గూండాలు డౌన్‍డౌన్‍’’ ఇబ్రహీం ఏదో మాట్లాడుదామను కున్నాడు. ఇబ్రహీంను, కొమురయ్యను సైకిల్లమీద ఎక్కించుకున్నారు. కార్మికులు పదిగంటలకు ఊరేగింపు శిబిరం దగ్గరి నుండి బయలుదేరింది. శిబిరం దగ్గర పదిమంది కార్మికులు ఉండిపోయారు. ఊరేగింపు శిబిరం దగ్గరి నుండి మేన్‍రోడ్డెక్కే సరికి పదిన్నర అయ్యింది. ఎవరికి వారే అరుస్తున్నారు...ఎగురుతున్నారు. గంగాధర్‍, షరీప్‍, శంకరయ్య వాళ్ల ముందు నడుస్తున్నారు. ఊరేగింపును ఒక పద్దతిలో నడిపించడానికి సత్యం, శంకర్‍ ఎక్కడినుండో కంకకర్రలు తెచ్చారు... ఊరేగింపు నాపి ముగ్గురు ముగ్గురి చొప్పున సర్ది ఊరేగింపును సర్దేసరికి ఉదయం పదకొండు అయ్యింది. ఊరేగింపు దుమ్ము పొగలాగా ఆకాశంలోకి లేస్తున్నది. ఊరేగింపు పెద్ద మోరిమీదికచ్చింది. షరీప్‍ మోరీ మీదికెక్కి...

            ‘‘కార్మికులారా! నేను నినాదాలు చెప్పుతాను మీరు మళ్ల చెప్పండ్లి’’

            ‘‘పోరాడుతాం -పోరాడుతాం’’

            ‘‘ఆఖరుదాకా పోరాడుతాం’’

            ‘‘నిన్న జరిగిన దాడి మీద’’

            ‘‘విచారణ జరిపించాలి’’

            ‘‘ఐయన్‍టుయైసి గుండాలను’’

            ‘‘అరెస్టు చేయాలి’’

            ‘‘గుండాల నాయకుడు కృష్నారావును’’

            ‘‘అరెస్టు చేయాలి’’

            ‘‘యాజమాన్యం మొండి వైఖరి’’

            ‘‘విడనాడాలి’’

            ‘‘కంట్రాక్టర్‍ లేబర్‍ను’’

            ‘‘బదిలీ ఫిల్లర్లు చేయాలి’’

            ‘‘లారీ లోడింగు  కంట్రాక్టు పద్దతి’’

            ‘‘ఎత్తివేయాలి’’

            శంకర్‍ ఒక్కొక్క నినాదాన్ని కార్మికులతో మరోమారు అన్పించాడు.

            ‘‘దొరల జులుం’’

            ‘‘నశించాలి’’ కొత్త నినాదాలు పుట్టుకొచ్చాయి.

            ‘‘ఏఐటియుసి’’

            ‘‘జిందాబాద్‍’’

            ‘‘రాడికల్స్’’

            ‘‘జిందాబాద్‍’’

            మార్గమధ్యలో చేరేవాళ్లు వచ్చి చేరుతున్నారు... వీధులల్లో నడుస్తున్నప్పుడు అప్పటి కప్పుడు...

            ‘‘దుకాండ్లన్ని మూసేయాలి’’

            బందు బందు - అని కార్మికులు దుకాణాలను కొన్ని మూయించారు. క్వార్టర్లలో నుండి - గుడిసెలనుండి ఆడవాళ్లు వీధుల్లోకి వచ్చి చూస్తున్నారు. కొంత మంది అరిచే వాళ్లకు మంచి నీళ్లు తెచ్చిస్తున్నారు. ఊరేగింపుతో పాటు సోడా బండ్లు వీధుల్లో పెట్టుకున్నరు.  కార్మికులు నినాదాలిచ్చే వాళ్లు  తాగుతున్నారు. తుపాకులు పేలినట్టు సోడాలచప్పుడు ఊరేగింపు మార్కెటుకు చేరుకునే సరికి పదకొండున్నర అయ్యింది - భయస్తులైన కొందరు షట్టర్లు మూసి ముందునిలబడ్డారు. చాలా వరకు దుకాండ్లు బందయినాయి...

            అక్కడే మీటింగు పెడుదామని గంగాధర్‍ ప్రయత్నం చేశాడు. అక్కడ నుండి మళ్లీ కార్మికులను శిభిరం దగ్గరికి తీసుకపోవాలనుకున్నారు. యూనియన్‍ డెలిగేట్లు ఏఐటియుసి ఆఫీసు చెట్లకింద కాసేపు కూర్చున్నారు...ఇబ్రహీం కొమురయ్య, వాళ్ల మధ్యలో నిలబడి ఏదో మాట్లాడుతున్నారు. ఆతరువాత మెల్లెగా ఆఫీసు చెట్లకింది నుండి డెలిగేట్స్ కొంత మంది మార్కెట్‍ సెంటర్‍లో నిలబడి బిగ్గరగా నినాదాలవ్వడం షురు చేసిండ్లు...

            ‘‘గూండాల దౌర్జన్యం’’

            ‘‘నశించాలి - నశించాలి’’

            ‘‘పని పడుదాం -పనిపడుదాం’’

            ‘‘గుండాల పని పడుదాం’’

            చెట్లకింద మిగతా వాళ్లు అక్కడికి చేరుకున్నారు. మందిలో జోష్‍ పెరిగింది. మార్కెటంతా గజగజలాడేటట్లు నినాదాలు చేశారు...

            ‘‘గుండాలు సినిమాటాకీసులో ఉన్నరంట’’ మందిలో నుండి ఎవరో అరిచారు.

            గుంపు కదిలింది - సినిమా టాకీస్‍ కేసి నడిచింది. గుంపు ముందు ఇబ్రహీం, కొమురయ్యలను సైకిల్ల మీద తీసుకపోతున్నారు. సినిమా హాలు గేటు మూసిఉంది. కొంత మంది యువకులు గేటు ఎక్కివెనకకు దిగితాళ్లు విరగొట్టిండ్లు గేటును కార్మికులు తన్నిండ్లు. ఎన్నేండ్ల దు:ఖంమో, అవమానమే - కోపమో - సినిమా టాకీసే అడ్డాగా దొరలు, వారి గుండాలు ఎంతో మందిని చూస్తుండగా మీద పడికొట్టారు. సినిమాకు వచ్చిన ఆడవాళ్లను ఎత్తుక పోయి చెరిచారు. మంది కోపంబద్దలయ్యింది. అయిదు వందల మంది సినిమాటాకీసు లోపల చొచ్చారు. కుర్చీలు విరగ్గొట్టారు. పరదా చింపేశారు. ఏది దొరికితే అది - గోడలను తన్నారు గుద్దారు. కాండ్రకిచ్చి ఊంచారు. ఉచ్చలు పోశారు. రాళ్లు విసిరారు.  సినిమా టాకీస్‍ మేనేజర్‍ శ్రీనివాస్‍ అంతకు ముందే పరారై కృష్ణారావుకు పోన్‍ చేశాడు. కృష్ణారావు పోలీసులకు ఫోను చేసాడు.

            గుంపు అదుపు తప్పింది...

            గంగాధర్‍, షరీప్‍, ఇబ్రహీం అరుస్తూనే ఉన్నారు. గుంపులో ఎవరు ఎవరిమాటలు వినడంలేదు - కోపంతో యువకులు అడ్డదారుల గుండా - పాలవాగు దిక్కుసాగింది - పాలవాగు వాగొడ్డుకు నరేందర్‍, లాంటి గుండాల ఇండ్లుంటాయి. వందమంది యువకుల గుంపు ముందుపోయింది. నర్సింగం ఇండ్లు ఎదురెదురుగా ఉన్నాయి. ఇంట్లో వాళ్లు మొత్తుకుంటున్నారు. వాళ్లను బయటకు తీసుకొచ్చి కొంతమంది పట్టుకున్నారు. ఆరెండు ఇండ్లకు అగ్గి పెట్టారు. రెండు ఇండ్లు కాలుతున్నాయి. మంటలు ఆకాశంలోకి లేచాయి. నల్లటిపొగ వ్యాపించింది. రొద, ఏడుపులు - నినాదాలు - అంతా గదరగోళంగా ఉంది. వెనుక గంగాధర్‍ గుంపువచ్చింది. అయిదువందల మంది మూడు వందల మందే అయ్యిండ్లు. ఎవరు ఎటు ఉరుకుతున్నారో తెలియని పరిస్థితి.

            మూడు వందల మంది మేన్‍రోడ్డెక్కారు.

            ‘‘ఇక చాలు కామ్రేడ్స్’’ గంగాధర్‍ అరుస్తూనే ఉన్నాడు. షరీప్‍, శంకరయ్య, శంకర్‍, మొగిలి, సత్యం చెదిరిపోయిన వాళ్లందరిని ఏకం చేయడానికి అరుస్తున్నారు... చెతులెత్తి ఏవో మాటలు బిగ్గరగా అరుస్తున్నారు. యువకుల గుంపు మేన్‍రోడ్డుమీదుగా యాపలకాడికి చేరింది... అక్కడ మేన్‍రోడ్డుమీది కృష్ణారావు బ్రాండి షాపు కన్పించింది... కౌంటర్‍ మీద కూర్చున్నతన్ని బయటికిగ్గిండ్లు వందల సీసాలు పగులుతున్నాయి. కొందరు సీసాలెత్తి గటగట బ్రాండి, విస్కీ, బీరు తాగుతున్నారు...గుంపుకు మత్తెక్కింది.

            గూండాలకు వంతు సీసాయిచ్చిన సంగతి ఎవడో పెద్దగా లొడలొడగా చెప్పుతున్నాడు. నక్క పోశాలు కండ్లు పెద్దవి చేసి తనను గూండాలు కొట్టిన సంగతి చెప్పాడు. పది నిమిషాలల్లో బ్రాండి షాపు ఖాళీ అయ్యింది. చాలా మంది ఊగుతున్నారు. అరుస్తున్నారు. ఊరుపేరు లేకుండా తిడుతున్నారు. గుంపు ఇంకా ముందుకు ఉరికింది - అక్కడ బ్రాండి, కల్లు, సారా, పెద్దడిపో - డిపోమేనేజర్‍ సత్యనారాయణను పిడిగ్గుద్దులు గుద్దారు. అది దాదాపు ఎకరం జాగాలో విశాలంగా ఉన్నది. అక్కడ కర్రడమ్ములలో సారా వందలాది లీటర్లున్నది. వాటిని పగులుగొట్టారు. సారా వాసన నిండిపోయింది. కార్టున్లకు కార్టూన్లకు బయట ఎత్తేసి పగుల గొడుతున్నారు. తాగుతున్నారు. సీసాలు పళ్ల, పళ్ల పగులుతున్నాయి. ఇంతలోనే డియపిరెడ్డి నాయకత్వంలో పోలీసులు యాబై మంది దాకా వచ్చారు...

            లాఠీ చార్జి మొదలయ్యింది. గుంపురెచ్చి పోయింది...

            ‘‘రెడ్డి’’ పైర్‍...పైర్‍’’ అరిచాడు.

            తుపాకులు మొరిగినయ్‍ తుపాకి గుండ్లు తాకి కొంత మంది మొత్తుకుంటూనే నేలమీద పడిపోయారు. అరుపులు - యువకులు కొందరు చెట్ల మీదికెక్కారు - మరికొందరు సందుల గుండా పరుగెత్తారు. పది నిమిషాలల్లో కాల్పులు ఆగిపోయాయి... ఆ ఏరియా అంత రక్తాలతో ఆర్తనాదాలతో - గబ్బువాసనతో, గందకం వాసనాతో నిండిపోయింది. గంగాధర్‍ కౌంటర్‍ వెనుకాల నిలబడి ఇంకా అరుస్తున్నాడు.. ‘‘నేలమీద పడుకోండ్లి కామ్రేడ్స్’’ ఎవరి పరిస్థితి ఏమిటో ఎవరికి అర్థంకాని అయోమయ పరిస్థితి - గంగాధర్‍ చుట్టు కొందరు చేరుతున్నారు. దొరికిన వారిని దాదాపు పదిహేను మందిని జీబుల్లో ఎక్కించుకున్నారు. గంగాధర్‍, షరీప్‍, శంకరయ్య వాళ్లలో ఉన్నారు...

            మరో అరగంటలో సింగరేణి అంబులెన్సులొచ్చాయి. చనిపోయిన వారిని, గాయపడ్డవారిని హాస్పిటల్‍కు తరళించారు.

            మధ్యాహ్నం రెండు గంటలవరకు నెత్తురు మరకలతో ఆ ప్రాంతం మూగవోయింది. మొగిలి వేపచెట్టెక్కి  ఈ తంతగమంతా కండ్లాతోని చూసిండు. అతనికి ఏమయ్యిందో తెలియలేదు.కాల్పుల దిగ్భభ్రమ నుండి తేరుకొని మొగిలి వేపచెట్టు మీది నుండి కిందికి దిగాడు. అది కలోనిజమో - అతనికి అర్థంకాలేదు. ఆ ప్రాంతంలో నిలబడ్డాడు. పెద్ద పెట్టున ఒర్లిండు ఏడ్చిండు. పిచ్చివాని లాగా అంతటా వెతికిండు... సారాడ్రమ్ముల మధ్య భయంతో డిపోమేనేజర్‍ సత్యనారాయణ మొగిలి వెనకకు చూడకుండా ఎవరో తరుముతున్నట్టుగా - తన వెంట పోలీసులు పడుతున్నట్టుగా మురికి తుమ్మ చెట్ల కింది నుండి ‘‘మొగిలీ’’పిలుపు... సత్యం...మొగిలి సత్యంను బిగ్గరగా అలుముకున్నాడు.

            ‘‘మనోళ్ల సంగతేంది? కామ్రేడ్‍ చానా మందిని చంపిండ్లు... మొగిలి వనుకుతూ...

            ‘‘తెలువదు...హోష్‍కురా...తెలుసుకుందాం... కాల్పులు షురూ కాంగనే నేను చాలా మంది పడిపోయిన తరువాత ఇటు ఉరికచ్చిన’’ సత్యం... ఇద్దరు మురికి తుమ్మ చెట్ల కాలిబాటల నుండి నడుస్తున్నారు.

            ‘‘ఎటుపోదాం కామ్రేడ్‍’’ మొగిలి...

            పదినిమిషాలు విప్పచెట్టుకింద కూర్చున్నారు. సత్యం చెల్లాచెదరైన తన స్థితిని - కూడ దీసుకున్నాడు... అంతకలలో జరిగినట్లుగా ఉంది - మొదట్లో తుపాకి కాల్పుల మోతలు, తుపాకి గుండ్లు తాకి ఒర్రుతున్న కార్మికులు - చెట్ల మీదికి, చెల్లా చెదురుగా ఉరికిన మనుషులు - బ్రాండి, విస్కీ ఘాటువాసన - సార కర్రమొద్దులు పగిలి పారిన సారా నీచు వాసన...‘‘కామ్రేడ్స్ నేలమీద పండుకోండి’’ గంగాధర్‍ అరుస్తున్నాడు. కామ్రేడ్సంతా ఒక దగ్గరికి వచ్చి షట్టర్‍ లోని కౌంటర్‍లో రక్షణ తీసుకున్నారు... తను అక్కడికి వెళ్లాలనుకున్నాడు. తుపాకులు గురిపెట్టి పోలీసులు వాళ్లను కొట్టుకుంటూ జీబుల దగ్గరికి తీసుకపోతున్నారు. వాళ్లను కాల్చేస్తారా? తను కూడా పరుగెత్తాలా? జీబులో ఎక్కించారు. కాల్పులాగి పోయినయ్‍ - తనుడిపో గోడ దూకిండు - తన వెంట పోలీసులు పడ్డారు. మురికి తుమ్మ చెట్ల మధ్య నుండి పరుగు. పోలీసులు తనవెంట రాలేదు.

            ‘‘కామ్రేడ్‍ మొగిలీ మనవాళ్లను జీబులెక్కించిండ్లు. ఎంత మంది చనిపోయిండ్లో తెలువది...’’ సత్యం.

            ‘‘ఆడేంలేదు. అంతఖాళీ’’

            ‘‘పోలీసులు ఇంకా ఆ ఏరియాను తమాధీనంలోనే ఉంచుకున్నారేమో?’’ సత్యం.

            ‘‘లేదు అయ్యో చనిపోయినోళ్లను, గాయపడ్లోళ్లను అంబులెన్సులచ్చి తీసుకుపోయిండ్లు. అందరు పోయినంకనే సుట్టుదిగి వచ్చిన అక్కడ గజగజ వనుక్కుంట డిపో మేనేజరున్నడు’’

            ‘‘వాళ్లే చంపిండ్లు గనుక - వాళ్లు పోస్టుమార్టం చేయిస్తరు’’

            రాజేశ్వరిని మేనేజరు కొడుకు హత్య చేసి ఉరిబెట్టినప్పుడు గిట్లనే కాల్పులు జరిగినయ్‍...ఆ సమయంలో బెల్లంపల్లిల నలుగురు చనిపోయిండ్లు. అదేపని చేసిండ్లు’’ సత్యం.

            ‘‘మనం దవాఖానకు పోదామా?’’

            ‘‘అదే మంచిది - ఉన్నొక్క ఆధారం గదే’’ సత్యం...

            ‘‘మొదలు మనం కొద్దిగా తేరుకోవాలి.  జరిగింది - నా అనుమానం - భాస్కర్‍రావు వాళ్లు’’ సత్యం...

            ‘‘ఔ! కామ్రేడ్‍ -మార్కెట్‍ కాడ, మనం మళ్లా వెనక్కు వద్దామంటే - వాళ్ల డెలిగేట్సు - వాళ్ల ఆఫీసుకాడికి పోయి చెట్లకింద కూసున్నారు. వాళ్ల ఆఫీసుకాడ’’ మొగిలీ...

            ‘‘అసలు సినిమాటాకీసులో దొర గుండాలున్న సంగతి ఎవరు తెచ్చిండ్లు?’’

            ‘‘మందిల తెలువలే’’

            ‘‘నిన్న దెబ్బలు తిన్న ఇబ్రహీం - మళ్ల ఊరేగింపుకెందుకచ్చిండు. ఎన్నడు రాందీ శిబిరం కాడికి భాస్కర్‍రావు ఎందుకచ్చిండు. ఆ దినం రెండు వందల మందిదాకా వాళ్ల డెలిగేట్సు శిబిరం కాడికి వచ్చిండ్లు - రాత్రి మనం టెంటుకడుతుంటే  తొంగిన్నా చూడలే’’

            ‘‘ఒక్క దెబ్బకు రెండు పిట్టలు - మనలనువాడుకొని యూనియన్‍ కృష్ణారావును దెబ్బకొట్టిండ్లన్న’’ మొగిలి.

            ‘‘గంత మందిలో పోలీసోల్లకు మనోళ్లే ఎట్ల తెలిసిండ్లు?’’

            ‘‘కామ్రేడ్‍ మనకు పిచ్చిలేత్తది. ఇంకా తుపాకి మోత, మెరుపులు మెదట్ల సత్యం. ఇక్కడికి మాయిల్లు దగ్గరే ఆడికి పోయినంక మాట’’ మొగిలి దారితీసిండు.

            దారిపొడుగుతా కట్టతెగిన ప్రవాహంలా సత్యంమాట్లాడుతూనే ఉన్నాడు. సాయంకాలం మూడయ్యింది. మొగిలి గుడిసె చేరుకున్నరు. గుడిసెకుతాళమేసున్నది. మొగిలి ఇంటి వెనకకు వెళ్లి తాళం చెయ్యి పెట్టే చోటవెతికిండు తాళం చెయ్యికింద చిన్న చిట్టీ పెట్టిఉన్నది. తాళం తీసి మంచం వాల్సి దాని మీద కూర్చున్నారు. మొగిలి ఇంటి వెనుకకు వెళ్లి    నీళ్లు మీద గుమ్మరిచ్చుకున్నాడు. కొంత రొద తగ్గింది. సత్యం ఇంటి వెనుకకు వెళ్లి వాంతి చేసుకున్నాడు. బట్టల మీద చిల్లింది. నాలుగు చెండుల నీళ్లు కుమ్మరించుకొని - వచ్చిండు. మొగిలి ఇచ్చిన లుంగీ కట్టుకున్నడు. బట్టలు ఉతికి ఎండపొడకు ఆరేసుకున్నడు. మొగిలి చాయ్‍పెట్టుకచ్చిండు.

            ‘‘శంకర్‍ వచ్చిండట - శంకర్‍ రెహనక్కను, రాయేశ్వరిని -ఈ వాడకట్టు నలుగురైదుగురిని దవాఖానకు తీసుకపోయిండట - అన్న్ని సంగతులు శంకర్‍ చెప్పిండు - మీరేమిగాభరా పడద్దు - దవాఖానకు రండి లోపట మంచం షెద్దరు కింద నాగయ్య బావ ఉత్తరమున్నది - మనూరి ఏల్పుల సమ్మయ్యతోని పంపిండు’’

            ఇద్దరు చాయ్‍తాగిండ్లు.

            ‘‘ఇప్పుడు నిమ్మలంగా ఉన్నది. మెదడు పని చేస్తంది’’

            ‘‘నిమ్మరసం చాయ్‍ బాగున్నది’’ సత్యం...

            ‘‘గంగాన్న వాళ్లింటికాన్నుంచి నాలుగేండ్ల జామసెట్టు, నిమ్మసెట్టు తెచ్చి పెట్టిండు - కాయలు గాత్తన్నయి’’ మొగిలి.

            ‘‘చెలోపోదాందావాఖానకాడికి’’ సత్యం...

            మొగిలి గిన్నెలు వెతికాడు. ఒక్కరికి సరిపోయే అన్నం కూర ఉన్నది... సత్యం, కూర  అన్నం గంజు ల్నేవేసికలిపి - మొగిలికి సగం పెట్టిండు. తను సగం తిన్నడు.

            ‘‘మా నాగన్న ఉత్తరం రాసిండంట’’ మొగిలి ఉత్తరం తెచ్చిండు.

            ‘‘నువ్వే చదువు కామ్రేడ్‍’’ నాకు జెప్పన సదువరాదు. మొగిలి.

            ‘‘మీ అన్న ఏం రాసిండో - అట్ల సదువద్దు’’ సత్యం...

            ‘‘కాదు కామ్రేడ్‍ - గంగన్న మా అన్న ఎనిమిది నెళ్లు రావాలల్ల ఉన్నరు మూడు నెళ్లు జైల్లున్నరు. మంచి దోస్తులు. గంగన్నను - నాగన్ననే ఎరుక జేసిండు’’

            ‘‘గంగన్న ఇంటికాడ నేను కల్సిన. మాకు పాటలు నేర్పిండు. మాకు ఒక దినం తెలంగాణ సాయుధపోరాటం గురించి పాఠం జెప్పిండు. సత్యం  ఉత్తరం చేతిలోకి తీసుకొని..

            ‘‘కామ్రేడ్‍ మొగిలికి అభినందనలు - మీ విషయాలన్నీ ఎప్పటి కప్పుడు తెలుస్తున్నయి. నువ్వు కామ్రేడ్‍ శంకర్‍, లక్ష్మి, రాజేశ్వరి పుస్తకాలు చదువుతున్నందుకు చాలా సంతోషం... ముఖ్య విషయం. మీరు క్రాంతి పత్రిక చూసే ఉంటారు.రైతాంగ పోరాటాలు మన ప్రాంతంలో ముమ్మరంగా జరుగుతున్నయి. మన ఊళ్లో పదిరోజుల కింద - లొల్లి జరిగింది. లక్ష్మి పెండ్లికి అప్పు కిందమూడెకరాల పెరడి బాపనోల్ల కిట్టయ్యదొర గుంజుకున్న సంగతి ఎరికేగదా! లింగుమామ మీ నాయనీ వడ్డీ అసలు కట్టినా కాయిదాలు ఇయ్యలేదు. రైతుకూలి సంఘం ఆ భూమి లింగుమామకు ఇప్పించి నాగండ్లు కట్టిచ్చింది. అట్లాగే నీ నౌఖరి కోసం చిన్నాయినె రయిను బెట్టిన భూమి దున్నిచ్చిండ్లు - అట్లా యాభై ఎకరాలు మనూళ్లే దున్నిండ్లు - పోలీసులచ్చిండ్లు - అందరిని కుప్పేసి కొట్టిండ్లు - నాలుగొద్దులకింద కిట్టయ్య ఇంటిమీద దాడి జరిగింది. అప్పుకాయిదాలు కుప్పేసి కాలబెట్టిండ్లు. వాన్ని వాకిట్ల కట్టేసిండ్లు... పోలీసులచ్చిండ్లు - పడుసోల్లు గుడిమెట్టు అడివిల బడ్డరు. మా నాయినను, మీ నాయినను లింగు మామతో సహా పది మందిని అరెస్టు చేసి కేసుబెట్టిండ్లు - నన్నుకూడా కేసుల బెట్టిండ్లు. మేం దొరికేది లేదు. మన వకీలు బేల్‍కోసం తిరుగుతండు. రేపోమాపో బేలు వస్తుంది. సాగర్‍రావు దొర ఊళ్లె నుంచి దెంకపోయిండు. మీరంతా ధైర్యంగా, క్షేమంగా ఉండాలని కొరుకుంటూ పాట పంపుతున్న శంకరన్నయితే మంచిగ పాడ్తడు. కొంచెం సల్లవడ్డంక వచ్చి సూసిపోండ్లి.

            ‘‘లాల్సలామ్‍’’

            సత్యం పాట మొత్త ఉత్తరం లాగనే సదివిండు.

            ‘‘మన కన్న ఘోరంగ ఉన్నదిగదా అయినా ముందే ఉన్నరు. పాట జెబర్దస్తీగ ఉన్నది. మంచిపాట  - జిమిడికి మీద ఊగిపోతది’’ సత్యం...

            మొగిలి నెత్తిగోక్కున్నడు...పాట కాయిదంలాగుజేబుల పెట్టుకున్నడు.

            ‘‘సరే కామ్రేడ్‍! నీబట్టలు ఆరలేదు. అట్లనే ఉండనియ్యి ఇగో నా అంగీ లాగువేసుకో’’ మొగిలి బట్టలు తెచ్చియిచ్చాడు.  ఇద్దరు డబుల్‍ సవారి సైకిల్‍ మీద మేన్‍రోడ్డు మిదికొచ్చారు. తన సైకిల్‍ సత్యం కిచ్చి - పాషా దుకాణం దగ్గరకుపోయిండు. పాషా దుకాణం మూసుకొని తనండ్లతనే ఎదో గొనుక్కుంటున్నడు.

            ‘‘అన్నా సైకిల్‍ గావన్నా! పాణంబడ్డది. అందరు మంచి గున్నరుగదా! మంది నోటికొచ్చినట్టు చెప్పుకుంటండ్లు’’

            పాషా ‘‘బాగుంటేనేకదా! నీకాడికచ్చింది - సైకిల్‍ గావాలె’’

            ‘‘నేను రావన్నా - దిమాక్‍ పని చేస్తలేదు. ఎవన్నన్న ఏసియ్యాల న్నంత గాయిగత్తరగున్నది.’’ పాషా... మొగిలికి నిజంగా అట్లాగే ఉన్నది....ఇద్దరు బయలుదేరిండ్లు...

            ‘‘తొవ్వల్నే గన్క శిబిరం దగ్గరినుంచి పోదాం’’ సత్యం...

            ‘‘మరిచేపోయిన -వాళ్లెట్లున్నరో - శిబిరంల పదిమంది ఉండిరి’’ సైకిల్లు నడుస్తున్నాయి...

                                                                            35

            శిబిరం దగ్గరికి పోయేసరికి పదిమంది లేచి వచ్చిండ్లు. వాళ్లు భయంతో గడ్డకట్టుకపోయున్నారు. ఏమైతదో తెలియదు. వాళ్లకు సంగతులన్ని ఎవరో ఒకరు వచ్చిచెప్పుతున్నరు గని ఏమి చేయాలో? ఎవరు చెప్పడంలేదు... శిబిరం ఎత్తేయడమా? ఉంచడమా? పోలీసులు ఇక్కడికి వస్తరా?

            సత్యం, మొగిలి అందరిని ఆలింగనం చేసుకున్నారు. చనిపోయిన వాళ్ల పేర్లు వనికే చేతులతో చిన్న చిట్టీని ఇచ్చారు. లోడింగు కార్మికులు, కాటం చంద్రయ్య, శీలంశెట్టి నారాయణ, పానుగంటి పోచం, దుర్గయ్య, చంద్రయ్య - వాళ్లయిదుగురు లోడింగుకార్మికులు - ఇంకొకరు చనిపోయినట్టుగా అందరు అంటున్నారు. అతని గురించి తెలియడంలేదు.

            సత్యం మొగిలిని నాలుగుమాటలు మాట్లాడు మన్నాడు.

            మొగిలికి ఉద్వేగంతో మాటలు రాలేదు. తనులోడింగు లేబరుగా చేసినరోజులు గుర్తొచ్చినయ్‍..‘‘మన కోసం అమరలైన మన అన్నలు తమ్ములకోసం రెండు నిమిషాలు తలుచుకుందాం’’ అన్నాడు. అందరు లేచి నిలబడి రెండు నిమిషాలు మౌనం పాటించిపేరు పేరున మొగిలి పేర్లు చెప్పుతుంటే అందరు జోహర్లు చెప్పారు.

            ‘‘మనం మంది సొమ్ములు కుప్పేసుకోను గిందులకు దిగలేదు. చావకుండా బతకడానికి ఇగో గిక్కడ మనం పనిచేపే కాడ నిలబడ్డం. ఈ బొగ్గు మనది - ఈ భూమి మనిది... మనం కట్టంజేసి మందిని బతికిత్తం - మనలను బతకనియిమంటన్నం - మనం గెలువాలె - గెలుత్తం. అవద్దం నాశినమైపోతది. నిజం గెలుస్తది. మనం....‘‘మొగిలి మాట ముందుకు సాగలేదు’’

            ‘‘మనం మనసమస్య తీరేదాకా - పోరాటం ఆపేదిలేదు. అన్ని డివిజన్లలో నిరవధిక సమ్మె నడుస్తంది... అమరుల సాక్షిగా పోరాడుదాం - ఇంతకన్నా మనలను ఇంకా వాళ్లేం చేస్తరు? శిబిరం కోనసాగిత్తం. మిగతా మన కార్మికులంతా దవాఖానకాడున్నట్టు తెలిసింది. ఆడికే పోతన్నం.. మన కార్మికులందరిని ఇక్కడికే తోలుతం. మళ్లీ మేమువస్తం’’ సత్యం చినపోయినవారికి, గాయపడ్డవాళ్లకు పాయమాలుకట్టయ్యాలని చెప్పుండ్లి’’ అన్నారు కార్మికులు సాగదోలుతూ...

( తరువాయి భాగం వచ్చే సంచికలో )

 

ఆధునిక తెలుగు సాహిత్య చరిత్రలో ఆనవాళ్లు లేకుండా మరుగున పడిన మహిళలు వంద సంవత్సరాల నాటి  పాత పత్రికలు తిరగేస్తే  కొద్దిపాటి రచనలతో తమ  ఉనికిని చాటుకొంటూ  మనలను పలకరిస్తారు. ఆలోచన మనిషి అస్తిత్వానికి గుర్తు. మేము ఆలోచిస్తున్నాం అని చెప్పే వాళ్ళ రచనలు అపురూపమైనవి.అటువంటి ఇద్దరు రచయితలు పి .కౌసల్య, వెంపల శాంతాబాయి. వాళ్ళ రచనలను గురించి మాట్లాడుకొందాం. 

పి .కౌసల్య అంటే పుల్లాభొట్ల కౌసల్య. ఆఇంటిపేరు పుట్టింటిదో అత్తింటిదో తెలియదు. ఆమె ఊరి పేరు కూడా ఎక్కడా ప్రస్తావించబడలేదు. ఆమెవి మూడు వ్యాసాలూ , ఒక కథ లభిస్తున్నాయి. మొదటి వ్యాసం 1901 నాటిది. జూన్ నెల జనానా పత్రికలో అచ్చు అయిన ఆవ్యాసం పేరు ‘ఆహా స్త్రీవిద్యకెంత గతి పట్టినది’.దేశాభివృద్ధి కొరకు, జ్ఞానాభివృద్ధికొరకు చేయవలసిన ప్రయత్నాలలో స్త్రీలకు విద్య నేర్పటం ప్రధానం అంటుంది ఈవ్యాసంలో కౌసల్య.ప్రధమ పట్టపరీక్షలలో ఉత్తీర్ణులైన బాలురు ప్రతిజిల్లాలోనూ లెక్కకు మిక్కిలిగా ఉండగా రాజధానిమొత్తంలో బాలికలు ఒకరిద్దరు కూడా లేకపోవటం గురించి, బాలురపాఠశాలలు వేలలో ఉండగా వాటిలో బాలికా పాటశాలలు నూరోవంతు కూడా లేకపోవటాన్ని గురించి ఆందోళన పడింది. విద్యారంగంలో స్త్రీపురుష వివక్షను అంత నిశితంగా గమనించి చెప్పటం ఆ నాటికి విశేషమే. స్త్రీవిద్య హీన దశలో ఉండటానికి రెండు కారణాలను ఆమె గుర్తించింది. అవి 1. చదువుకొన్న మగపిల్లలవలె చదువుకొన్న ఆడపిల్లలు ద్రవ్యం సంపాదించి సహాయం చేయలేకపోవటం. 2. స్త్రీలు చిన్న వయసులోనే పాఠశాలలను విడువవలసి రావటం. రెండవ కారణం బలీయంగా ఉన్నదని ఇట్టి పరిస్థితులలో జనానా పాఠశాలలు స్థాపించి స్త్రీలకు విద్య నేర్పించవలసి ఉన్నదని అభిప్రాయపడింది. అవి ఇప్పుడు ఎన్ని బాలికా పాఠశాలలు ఉన్నాయో అన్ని జనానా పాఠశాలలు కూడా ఉండాలని దేశాభిమానులు , విద్యావంతులైన ధనికులు అందుకు పూనుకోవాలని పిలుపు ఇచ్చింది.  ఇది తప్ప ఆమె మిగిలిన రచనలు అన్నీ హిందూసుందరి పత్రికలో ప్రచురితం అయినవే. 

కాలమునుసద్వినియోగమునకు దెచ్చుట ( ఫిబ్రవరి 1903) అనేవ్యాసంలో కాలం బంగారం కంటేవిలువైనదని, ఉపయుక్తమని అంటారు ఆమె. కాలాన్ని శ్రమతో సద్వినియోగం చేస్తే శరీర దారుఢ్యం, ఆరోగ్యం అభివృద్ధి చెందుతాయని చెప్పి  అవయవాలను శ్రమజీవనంతో శక్తిమంతం చేసుకొనటం వివేకం అంటుంది. ఇది చెప్పి కాలాన్ని సద్వినియోగం చేయటం లో పుస్తకాలు చదవటం ఒకటని చెప్పింది. చెడు గ్రంధాలను దరికి రానీయక పుణ్యస్త్రీలచరిత్రలను, సంఘక్షేమానికి , దేశక్షేమానికి ఉపకరించే పుస్తకాలు చదవాలని సూచించింది.వినోద హాస్య ప్రధాన రచనలు చదవవచ్చు కానీ ఎక్కువకాలం వినోదాలతో పొద్దుపుచ్చటం సరి కాదు అన్నది. కొక్కోకము  మొదలైన శృంగార గ్రంధాలను పాడు గ్రంధములు అనిపేర్కొని వాటిని  అసలే చదవకూడదని చెప్పింది.అవి మనస్సులను చెడు వర్తనముల వైపు మళ్లిస్తాయి కనుక పరిహరించదగినవి అనిఅభిప్రాయపడింది.చేయాలనుకొన్న పనిని వాయిదా వేయకుండా చేయటం మంచి పద్ధతి అని ప్రబోధించింది.

దైవకారుణ్యము( నవంబర్, 1903) అనే వ్యాసంలో ప్రపంచమందంతటా భగవంతుని కారుణ్యం పరచుకొని వున్నదని ఉత్పత్తి శక్తి అయిన భూమి, సమస్త జీవరాశులకు ప్రాణాధారమైన నీరు , అది ఆవిరై కురిసే వర్షం , ప్రాణశక్తి అయిన వాయువు , నాగరికతకు మూలమైన అగ్ని అన్నీ ఆ కారుణ్య రూపాలే అని చెప్పింది. అగోచరుడైన భగవంతుడి గురించి గోచరమైన ప్రకృతి విలాస ప్రయోజనాలను వివరించటం వలన ఇది భావుకత్వం తో పాటు శాస్త్రీయ దృష్టి కూడా కలిగిన రచన అయింది. 

కౌసల్య మరొక రచన సాధు వర్తనము. ( మే 1903) ఇది కథ. వివినమూర్తి గారి సంపాదకత్వంలో 2015 లో తానా ప్రచురణగా వచ్చిన దిద్దుబాటలు - గురజాడ దిద్దుబాటుకు ముందు 1879 నుండి వచ్చిన బృహత్ కథల సంకలనం లో ఎందువల్లనో ఇది చేరలేదు. “ ఆహా కొన్నినెలలక్రితము నెలలననేల  దినముల క్రితము మహదైశ్వర్యము ననుభవించుచు సంతోష సాగరమున నీదులాడు నా  విప్రపుంగవునకిప్పుడెంత యాంధకారబంధురమైనది” అని ఉత్సుకతను  కలిగించే వాక్యంతో ప్రారంభించి ఆయన భార్య మరణించిందని , ఆ దుఃఖాన్ని అణచుకొంటూ కొడుకును పెంచుకొంటున్నాడని క్రమంగా అతని జీవితం తో పరిచయం ఏర్పరచింది. ఆ విప్రుడి కొడుకైన   భద్రుడు- బలభద్ర మూర్తి - ఈ కథకు నాయకుడు. భద్రుడి తండ్రి కూడా మరణించాడు. ధైర్యం చెదరక చదువు కొనసాగించాడు. పట్టణాధికార పదవిలో ఉన్న శ్రీహరి రావు తనకూతురికి తగిన వరుడిగా భద్రుడిని ఎంచుకొని పిలిచి పిల్లనిచ్చి తన ఇంటనే ఉంచుకొన్నాడు. శ్రీహరి రావు చిన్ననాట నుండి స్త్రీ విద్యాభిమాని యగుటచేత తన కూతురికి కూడా కొడుకులతో పాటు సమానంగా చదువు చెప్పించాడని చెప్పటం రచయిత్రి స్త్రీవిద్యాఉద్యమ ఆకాంక్షల ప్రతిఫలనమే. 

పట్ట  పరీక్షలలో ఉత్తీర్ణుడైన భద్రుడికి తాలూకా తహశీల్దార్ ఉద్యోగం లభించటం న్యాయవర్తనతో మంచి పేరు తెచ్చుకొనటం , అది గిట్టని వాళ్ళుకుట్రలు పన్ని తాలూకా లెక్కలలో తప్పులు ఉన్నాయని  చేసిన ఆరోపణలతో  పై  అధికారి అతనిని అటవీ ప్రాంతానికి బదిలీ  చేసి  లెక్కలు తప్పు అని తేలితే ఉద్యోగం లో నుండి తీసెయ్యటానికి సిద్ధపడ్డాడు. అదే సమయంలో పురిటికి పుట్టింటికి వెళ్లిన భార్య ప్రసవించినా చూసి రావటానికి అతనికి సెలవు దొరకలేదు. అయినప్పటికీ అతను తన  ఉద్యోగ ధర్మాన్ని యధావిధిగా నిర్వర్తిస్తూనే ఉన్నాడు. రాజధాని కార్యాలయ అధికారికి అతను పెట్టుకొన్న విన్నపం , విచారణల తరువాత బలభద్రమూర్తి తప్పు ఏమీ లేదని తెలియటం , విషయం విచారించకుండానే ఆరోపణలు విని చర్యలు తీసుకొన్న అధికారిని శిక్షించటం , భద్రుడికి పదోన్నతి కల్పించటం జరిగాయి. భార్యను, కొడుకును చూసుకొనే అవకాశం లభించింది.కథ సుఖాంతం అయింది. నీతి, న్యాయం కలవాళ్ళు ఎన్నికష్టాలుఎదురైనా స్థిరచిత్తంతో వ్యవహరిస్తారని అదే వాళ్లకు సర్వ సౌఖ్యాలు సమకూరుస్తుందని భద్రుడి జీవితపరిణామాల ద్వారా సూచించింది రచయిత్రి.

            వెంపలి శాంతాబాయి మొసలికంటి రామాబాయమ్మ తో పాటు 1903 డిసెంబర్ నుండి హిందూసుందరి పత్రిక సంపాదకురాలు. ఆపత్రికను పెట్టిన సత్తిరాజు సీతారామయ్య అదే నెల హిందూ సుందరి పత్రికలో ‘స్వవిషయము’ అనే శీర్షికతో వాళ్ళను పత్రికా సంపాదకులుగా పరిచయం చేస్తూ వ్రాసిన సంపాదకీయం వల్ల శాంతాబాయి కి సంబంధించిన వివరాలు కొన్నితెలుస్తున్నాయి. దొరతనము వారిచే విశేష గౌరవం పొందిన తండ్రికి కూతురు.ఆతండ్రి పేరేమో , వూరేమో పేర్కొనలేదు.  మొత్తనికి వారిది ఘోషా కుటుంబం.బాల్యంలోనే భర్తను కోల్పోయింది. విద్యావివేకము లన్నిటిలో రామాబాయమ్మ కు సహచారిణి . దీనిని బట్టి శాంతాబాయి కూడా రాజము ప్రాంతం మహిళ అనుకోవచ్చు. అంతే కాదు, ‘బాల వితంతువు’ అనే  నవీన నవలను ప్రచురించిందని కూడా సీతారామయ్యగారి పరిచయం వల్ల తెలుస్తున్నది.   ఆ నవల  లభిస్తే తొలి  తెలుగు మహిళా నవల  అదే అవుతుంది.  

            ఈ డిసెంబర్ సంచికలోనే హిందూ సుందరి పత్రికా సంపాదకత్వానికి అంగీకరిస్తూ మొసలికంటి రామాబాయమ్మ తో కలిసి వ్రాసిన విజ్ఞాపనము ప్రకటించబడింది. మళ్ళీ ఏడాదికి ( జనవరి & ఫిబ్రవరి 1903 సంచికలు)   ఇద్దరూ కలిసి మరొక ప్రకటన ఇచ్చారు. పురుష పెంపకానికి ,    స్త్రీల పెంపకానికి తేడా లేకపోతే అది స్త్రీజాతికే అవమానం అన్నారు. ఇద్దరు స్త్రీలము ఈపత్రిక బాధ్యత తీసుకొన్నతరువాత ఆ తేడా కనబడి తీరాలి అని భావించి  హిందూ సుందరి పత్రికను మరింత బలం గలదానిగా చేయటానికి రాబోయే సంవత్సరంలో చేయదగిన , చేయాలనుకొంటున్న మార్పుల గురించి ఈ ప్రకటనలో  చెప్పారు. సంవత్సరాది సంచిక నుండి 40 పుటలతో ఈ  పత్రిక వస్తుందని , కాగితం కూడా దళసరిది వాడుతామని చెప్పారు. ప్రతినెలా బండారు అచ్చమాంబ గారితో ఊలు అల్లిక పనుల గురించి వ్రా యిస్తామని,  ప్రత్యక్షానుభవం కోసం అల్లిక లో దశలను సూచించే బొమ్మల ప్రచురణ కూడా ఉంటుందని చెప్పారు. అందుకు అయ్యే ఖర్చుకు జంకక పని తలపెట్టటం లో  హిందూ సుందరి పత్రికను ప్రతి స్త్రీకి  ఒక తల్లి వంటి , బిడ్డ వంటి, తోబుట్టువు వంటి, అత్తవంటి , కోడలి వంటి  ఆత్మీయ సంబంధంలోకి తీసుకురావాలన్న లక్ష్యమే ప్రధానమని చెప్పారు. విద్యావంతులైన  సోదరీమణులు ఈ పత్రికకు విశేష ప్రచారం కల్పించాలని విజ్ఞప్తి చేశారు.  చందాలు కట్టి పత్రికను  నిలబెట్టమన్నారు. చందాదారుల సంఖ్యను బట్టే ప్రతుల ప్రచురణ ఉంటుందని చెప్పారు. అప్పటికి ఎనిమిదివందల మంది చందాదారులు ఉన్నట్లు కూడా పేర్కొన్నారు. 

            వెంపలి శాంతాబాయి రచనలు హిందూసుందరి లో ఆమె దానికి సంపాదకురాలు కాకముందు నుండే కనిపిస్తున్నాయి. రాజాము జానానా సభలో ఆమెచేసిన ఉపన్యాస పాఠం1903 జులై సంచికలో ప్రచురించబడింది.అది లభిస్తున్న ఆమె మొదటి  రచన. స్త్రీవిద్యను అడుగంట చేసి స్త్రీలను మూఢురాండ్రను చేసిన హిందూ సమాజాన్ని గర్హిస్తూనే ఆ మూఢతను పాపుకొనవలెనన్నప్రయత్నములు ప్రారంభం కావటాన్నిగురించి హర్షం వ్యక్తం చేస్తూ తనఉపన్యాసాన్నిప్రారంభించింది . స్త్రీ అనుష్టించదగిన ధర్మాలు మూడు అనిమొదటి రెండు పతిభక్తి, దైవభక్తి కాగా మూడవది విద్యాకృషి అని పేర్కొన్నది. విద్యా గర్వంతో స్త్రీలు దైవ సమానుడైన భర్తను తిరస్కరించి చెడు  గుణాలకు లోనవుతారని నెపంతో  స్త్రీలను కూపస్థమండూకాలను చేస్తున్నారని చెప్పింది. “విద్యయొసగును వినయంబు వినయమునను/ బడయు బాత్రత బాత్రత  వలన ధనము/ ధనము వలను ధర్మంబు దానివల / నైహికాముష్మిక సుఖంబు లందు నరుడు” అనే పద్యాన్ని ప్రస్తావించి  నిజమైన విద్యావంతుల లక్షణం ఏమిటో సూచించింది . అందువలన వైకుంఠపాళి , అష్టాచెమ్మా వంటి ఆటలతో  సమయం వృధాచేయక ఆడవాళ్లు సాధ్యమైనంతవరకు  తాము చదువుకొంటూ తోటి స్త్రీలకు చెప్తూ హిందూసుందరుల విద్యాభివృద్ధికి పాటు పడితే మేలని చెప్పింది. విద్య కేవలము జ్ఞానార్జనకే కానీ ధనార్జనకు గాదని చెప్తూ అట్టి విద్యవలన కలుగు జ్ఞానం పురుషులకే గాని స్త్రీలకు కూడదనటం నీచం అని అభిప్రాయపడింది . చదువు నేర్చిన చెడునడత కలుగుతుంది అనే వాదాన్ని అట్లయిన విద్య నేర్చిన పురుషులు కూడా అటువంటి వాళ్ళే అయివుంటారు అన్న ఎదురుదాడితో తిప్పికొట్టింది.   స్త్రీవిద్యా ద్వేషులు పన్నే కుతంత్రాలకు లోను కాకుండా స్త్రీలు విద్యాదానం ఆర్జించటానికి పూనుకోవాలని ప్రబోధిస్తూ ఈ ఉపన్యాసం ముగించింది. 

            సమాజ లాభము అను వ్యాసం ( నవంబర్ 1903 , హిందూ సుందరి) కూడా ఉపన్యాసపాఠమే. ఆడవాళ్లు సమాజములు పెట్టుకొనటం ఎందుకు అవసరమో , ప్రయోజనం ఏమిటో ఈ ఉపన్యాసంలో వివరించింది. మొసలికంటి రామాబాయి ఏర్పరచిన సమాజం లోకి సందేహాలు మాని స్త్రీలు సమీకృతం కావాలని సూచిస్తూ శాంతాబాయి ఈ ఉపన్యాసం చేసింది. పురుషులలో స్త్రీవిద్యా ద్వేషులు ఉండవచ్చు గాక , స్త్రీలు స్వీయ అభివృద్ధికై ఏర్పాటు చేయబడిన సంస్థల లోకే రావటానికి , వారానికి ఒక సారి సమావేశం కావటానికి వెనుకంజ వేయటం సరికాదని చెప్పింది. ఇలాంటి సమాజాలకు ఎవరు ఏ రకమైన  బట్టలు కట్టుకున్నారు , నగలు పెట్టుకొన్నారు అని తరచి చూడటం కోసం కాదు రావలసినది, ఎవరు చదువుకున్నారో వారి హృదయాలంకారాలు  ఎట్లా ప్రకాశిస్తున్నాయో గమనించి ఒకరికి తెలిసిన దానిని మనం గ్రహించటం , మనకు తెలిసింది పరులకు ఎరిగించటం తద్వారా విద్యావంతులం కావటంజరగవలసిన పని అని హితవు చెప్పింది. సభలకు వెళ్లి అక్కడ చెప్పే నీతులను మనసులో నాటించుకొని జ్ఞానవంతులు కావటం సమాజముల వల్ల  సమకూరే  ప్రయోజనం అనే అభిప్రాయాన్ని వెలిబుచ్చింది. సమాజలత విస్తరణ ఒక్కరివల్ల సాధ్యం కాదని చీమలకున్న ఐక్య భావంతో స్త్రీలందరూ కలిసి పని చేయాలని సఙ్గహబలం కొత్త ఊహలకు కారణం అవుతుందని చెప్పింది. నోములని , పెళ్లి పేరేంటాలని తోటి స్త్రీలను పిలవటానికి మేళతాళాలతో బజారులలో వూరేగటానికి లేని తప్పు ఎవరో ఒకరి ఇంట్లో ఒక గదిలో మగవాళ్ళు ఇంట లేని సమయంలో చేసుకొనే జనానా సంఘ సమావేశాలకు హాజరవటంలో ఎందుకు అవుతుంది ? అని తర్కించింది. 

            సద్భక్తి ( డిసెంబర్ 1903, హిందూ సుందరి ) అనే వ్యాసంలో శాంతాబాయి బహు దేవతారాధనను , ధూపదీప నైవేద్యాది క్రియాకలాపంతో కూడుకొన్న అర్చనా పద్ధతిని కాదని ఏకేశ్వరోపాసన వలన జన్మ ధన్యమవుతుందని పేర్కొన్నది. మనకు సంతోష కారణమైన సకల ప్రకృతిని సృష్టించిన ఈశ్వరుడు ఒక్కడే నని , ఇతర దైవముల కొలుచుట మాని లోకైక రక్షకుడైన ఆ ఒక్కడిని సేవించాలని చెప్పింది . ఆత్మసౌఖ్యాన్ని, దేహసౌఖ్యాన్నిచెడగొట్టుకొనే ఉపవాసాలు , నోములు ఆచరించ తగనివి అని హితవు పలికింది. సత్యధర్మ జ్ఞానాభివృద్ధులే వ్రతంగా జీవితంసాగించాలని అవే నిత్య సత్య వ్రతాలని ప్రబోధించింది. బ్రహ్మసమాజ భావజాలం సంస్కరణ ఉద్యమాలలో అంతర్భాగమై స్త్రీలలోనికి ఎంతగా చొచ్చుకొని పోయి ఎంత ఆమోదాన్ని పొందిందో అందుకు నిదర్శనం ఈ వ్యాసం. 

             నీతి అనే వ్యాసంలో ( జనవరి,1904 , హిందూసుందరి) నీతి ఒక సార్వకాలిక సార్వజనీన విలువ అని ప్రతిపాదించి కుటుంబపోషణ కైన లౌకిక వ్యవహారాల నిమిత్తం పురుషులు ఎప్పుడైనా నీతిని వదులుకోవలసిన సందర్భాలు రావచ్చు కానీ స్త్రీలకు నీతి విడువవలసిన అవసరమే ఉండదని పేర్కొన్నది శాంతాబాయి.స్త్రీలు మూఢులు, అవిశ్వాస పాత్రులు, అబద్ధాలాడుతారు , కప టులు , నీతిలేనివాళ్లు అని నానా రకాలుగా స్త్రీల గురించి వినబడే మాటలు ఒట్టి అపవాదులు అని తేల్చటానికి నీతిని నిరంతర ఆచరణగా అభ్యాసం చేయాలని సూచించింది. ఏదినీతి అన్నవివేకాన్నిఇచ్చే జ్ఞానమూలం విద్యకనుక స్త్రీలు చదువుకోవాలనే అనుభవజ్ఞులైన స్త్రీలతో స్నేహంచేసివారుచెప్పినవిషయాలను మనసులో విమర్శించుకొనిశ్రేయోదాయకమైన మార్గం అవలంబించాలని అది నీతి గీటురాయిగా ఉండాలని చెప్పుకొచ్చింది.

            ఇవి కాక వెంపల శాంతాబాయి వ్రాసిన రెండు కీర్తనలు లభించాయి. రెండూ రఘురాముడిని స్తుతించేవే.రెండింటిలోనూ శ్రీరాముడు విజయనగర విగ్రహ రూపమే.ఆవిజయనగరమే రచయిత్రి నివాసమై ఉంటుంది. రెండుపాటల చివరి వాక్యాలు శాంతాబాయి అన్నకవయిత్రి స్వీయ నామాంకితంగా ఉంటాయి. “నన్ను విడనాడ న్యాయమా శ్రీరామా / నిన్నేనమ్మినార నీరజాక్ష వేగా” అనేపల్లవితో నాలుగుచరణాలతో వున్న  కీర్తన( జూన్ 1903) ఒకటి. తేరే పుష్పమూలు - రారే రఘువీరు పూజశాయూటకూ ..అనేపల్లవితోమొదలై నాలుగు చరణాల రచనగా సాగిన కీర్తన రెండవది.  చరణాలన్నీ పూజకుతేవాల్సిన పువ్వుల పేర్లతో ఉంటాయి కాబట్టి దీనికి పువ్వులపాట అనేపేరు కూడా ఉంది.

            జనవరి 1904 హిందూసుందరి పత్రికలో వచ్చిన నీతి అన్నవ్యాసమే శాంతాబాయి రచనలలో చివరిది. మే 1904 నాటికి ఆమెమరణించింది. అదే సంచికలో ప్రచురించబడిన కొటికలపూడి సీతమ్మ ఉత్తరాన్ని బట్టిఅలాఅనుకోవలసి వస్తుంది. సఖీ వియోగ బాధిత అయిన మొసలికంటి రామాబాయమ్మ గారిని ఓదారుస్తూ , పరామర్శిస్తూ సీతమ్మ వ్రాసిన ఉత్తరం అది. ఆ ఉత్తరంలో ఆమె శాంతాబాయితనకు వ్రాసిన ఒకఉత్తరాన్ని ప్రస్తావిస్తుంది. దానినిబట్టి శాంతాబాయి బ్రహ్మసమాజ మతావలంబకురాలు కావటంలో సీతమ్మ ప్రభావమే ఉందని తెలుస్తుంది . తనకూ రామాబాయమ్మగారికి వచ్చినఅభిప్రాయ భేదాలవల్ల సంస్కరణ ప్రబోధం సరిగా చేయలేక పోయినట్లు ఆమె సీతమ్మకువ్రాసిన ఉత్తరంలోపేర్కొన్నది.పరిశుద్ధ ఆస్తికమత వ్యాప్తికి నడుము కట్టటమూ తెలుస్తుంది. అందుకోసం ప్రతివారం సభలు జరుపుతున్నా పరిశుద్ధాభిప్రాయాలు ఎన్నటికి ఆస్త్రీల హృదయాలలో నాటుకొని దురాచారాలుతొలగించటానికి సాయపడతారో అని ఆఉత్తరంలో ఆమె సందేహాన్నివ్యక్తంచేసింది. ఆవిషయాలు పేర్కొంటూ ఆమెమరణం అందరికీ దుఃఖ కారణమేనని అంటుంది.

            ఆసికా పుర స్త్రీ సమాజం వారు శాంతాబాయమ్మగారి అకాల మరణానికి చింతిస్తూ సం 1904 మే 28 న సమావేశమై చేసిన సంతాప తీర్మానాన్ని జూన్ 1904 హిందూ సుందరిలో చూడవచ్చు. ఆమె మరణం  ‘స్త్రీ లోకాంబునకెల్ల నమిత దుఃఖదాయకం’  అన్నారు. మొసలికంటి రమాబాయికి  సంతాపాన్ని తెలియ చేశారు.  ఆ సందర్భంగా  లక్ష్మీ నరసమాంబ చదివిన వ్యాసాన్ని కూడా  హిందూసుందరి ప్రచురించింది. “ ఏ యమ్మ సద్విద్యా విభూషణయై యజ్ఞాన తిమిరంబు దరిదాటి తన నైపుణ్యంబున డాడీ జవరాండ్ర విద్యావంతులుగా జేయ ప్రయతినించి పాటుపడుచు సుందరీ పత్రికారత్నంబునకు సహా పత్రికాధిపురాలై యీ యాంధ్ర దేశంబున దన నామము వెల్లడి చేసి యుండెనో” అట్టి మన శాంత పరలోక గతురాలై మనలను విచార సాగరంలో ముంచిందని ఆ సంతాప తీర్మానంలో పేర్కొన్నది లక్ష్మీ నరసమాంబ. 

1903 జులై నుండి 1904 జనవరి సంచిక వరకు ఏడూ నెలల కాలమే  శాంతాబాయి రచనాకాలం. స్త్రీ సమాజాల నిర్వహణ , బ్రహ్మసమాజ మతప్రచారం , తోటి స్త్రీలను విద్యావంతులను చేయాలని ప్రారంభించిన పనిని , హిందూ సుందరిని  గుణాత్మకంగా అభివృద్ధి చేయాలనే ఆలోచనలను అన్నిటినీ వదిలేసి రమ్మని ఆకాల మృత్యువు ఆమెను వెంట తీసుకుపోయింది. ఉపయోగానికి రావలసిన మహిళా శక్తి ఆ రకంగా దట్టించబడి అర్ధాంతరంగా ఉపసంహరించబడటాన్ని మించిన విషాదం ఏముంది? 

 

------------------------------------------------------------------------------------